Жақып Ақбаев -145: Алаш үкіметінің мүшесі, қоғам қайраткері, заңгер, қазақтың тұңғыш құқық магистрі
Алаш зиялысы, күрескер, қайраткер, Алашорда үкіметінің мүшесі, заңгер, қазақтың тұңғыш құқық магистрі Жақып Ақбаев 1876 жылғы қазан айының 25-і күні бұрынғы Семей облысы, Қарқаралы уезі, Берікқара болысы №3 ауылдың Төңіректас деген жерінде дәулетті отбасыда туған. Арғын тайпасы, қаракесек руының сары танас бұтағынан шыққан.
1903-1905 жылы Омбы сот палатасында, округтік сотта қызмет еткен. 1905-1907 жылдардағы Ресейдегі төңкеріс саяси белсенділігіне қозғау салып, митингілерге қатысқан. 1907-1927 жылы Семей, Сырдария, округтік губерниялық соттарында лауазымды қызметтер атқарған, 1907 жылдан Орыс географиялық қоғамы Семей бөлімшесіне мүше болды. 1917 жылы “Алаш” партиясын, “Алашорда” үкіметін ұйымдастырушы қайраткерлердің қатарына қосылып, осы жылдың 21-28 шілдесінде Орынборда өткен бүкілқазақ съезіне қатысады.
Орынбордағы екінші бүкілқазақ съезінде “Алашорда” үкіметінің мүшелігіне еніп, онда 26,5 мың адамнан құралған тұрақты әскер құру идеясын көтереді. 1928 жылы Голощекиндік саяси айыптаулардан аулақ болу мақсатында елден тысқары кетіп, Сырдария округтік адвокаттар алқасының мүшесі болады. Көп ұзамай бұл қызметтен шеттетіліп, Жамбыл облысы, Шу ауданы, Новотроицкое селосында тұрып, ғылыми және шығармашылық жұмыстармен қатар шұғылданады.
1932 жылдың сәуір айында Воронеж облысына бес жылға жер аударылады. Айдаудағы ауыр азаптан денсаулығы әбден нашарлаған соң, оған рақымшылық жасалған. Ол мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға емделуге рұқсат алады. Ғалым 1934 жылы 4 шілдеде өмірден өтті. Жақып Ақбаев Қазақстан Жоғарғы сотының 1958 жылдың 28 ақпандағы шешімімен толық ақталды.
Құрметті оқырман қауым! Сіздердің назарларыңызға Е.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің қазіргі ректоры, заң ғылымының докторы, профессор, Парламент Мәжілісінің бұрынғы депутаты Нұрлан Орынбасарұлы ДУЛАТБЕКОВтің республикалық “АЛАШ АЙНАСЫ” газетінде (04. 03. 2012 ж) жарияланған тарихи тұлға туралы зерттеу мақаласын толық мәтінде ұсынып отырмыз. Ұлт тарихы – ұзын сонарлы, түрлі кезеңдерден, жолдардан өткен, қилы-қилы замандарды бастан кешкен тарих. Ал Алаш тарихы, Алаш қозғалысы – ұлт тарихының толғақты, тағылымды кезеңі. Алаш қозғалысына қатысты әрбір дерек біз үшін маңызды болуы тиіс. Өйткені бұл ұлт-азаттық қозғалыс халқымызды ұйыстыруға, дербес мемлекет құруға, ең бастысы – ұлтымыздың рухын көтеруге арналған ұлы шара еді.
Тәуелсіздік алған жылдан бері қарай Алаш қозғалысы туралы жүйелі зерттеулер жүргізіліп келеді. Бұл құптарлық қадам. Өйткені осы айтулы қозғалыстың тарихын тану – халқымыз жүріп өткен жолдарды саралаумен бірге, ұлттық болмысымызды жаңғырту, жаңарту, түгендеу болатындығы сөзсіз.
Петербор мұрағатының беттері. Осы саламен түбегейлі, жүйелі түрде шұғылданып, зерттеп жүрген барыста өткен жылы бірнеше ғасырлық тамаша тарихы бар, талай-талай тұғырлы тұлғалардың тамырлы ізі қалған Санкт-Петербург университетінде арнайы болған едік. Ондағы мақсат – осы ордалы оқу орнында ХХ ғасырдың басында білім алған үркердей топ, қазақ зиялыларына қатысты тың деректер іздестіру, табу болатын. Бізді университет президенті, зият білім иесі, зерделі ғалым Людмила Алексеевна Вербицкая зор ілтипатпен қарсы алды. Кісілігі мен кішіпейілділігін тең ұстаған, мені кем, алды кең жайсаң тұлға ресми қалыптан шығып, риясыз пейіл танытып, іссапар барысына орай жан-жақты жағдай жасады.
ХІХ ғасырдағы «қараңғы қазақ көгінен» «аққан жұлдыз» – ұлы Шоқаннан кейінгі туған қуатты толқын – Ж.Сейдалин, Ж.Ақбаев, Б.Сырттанов, А.Тұрлыбаев, Р.Мәрсеков, т.б. қатысты осындағы мұрағат қорында сақталған материалдармен таныса отырып, біраз тың деректердің көзін аштық. Біз бүгін солардың ішінен халқымыздан шыққан алғашқы заң магистрлерінің бірі Жақып Ақбаевтың Санкт-Петербург университетінде оқыған жылдарына байланысты, жалпы білім-ілім жолындағы талпыныс-талабына қатысты сөз қозғамақпыз.
Сөз бастауында нысанаға алынған негізгі тақырыбымызға көшпес бұрын, біз Ж.Ақбаев өміріне қатысты қосымша, бірақ кейіпкеріміздің бекзат болмысын ашуға айрықша үлесі бар деген оймен мына бір дерекке, тағылымды тәмсілге оқырман назарын аудара кетсек пе дейміз. Жақып ағаның өмірлік серігі – татар қызы Гүлбағар Бекметова, қайын жұрты әйгілі Бекметовтер әулеті екені белгілі. Бекметовтер әулеті өз заманында Қазақстанның қоғамдық және экономикалық өміріне белсене араласқан, ұлттық салт-дәстүрлерді жете меңгерген. ХІХ ғасырда ауқатты саудагер Халиолла Хамитұлы Бекметов (1833-1903) салдырған Халиолла үйі, Бекметов үйі қазірде Қарқаралы қаласындағы тарих және мәдениет ескерткіші, мемлекет қамқорлығына алынған.
X.Бекметов түрмелерге қамқорлықтың Қарқаралы бөлімшесінің, Қоянды жәрмеңкелік комитетінің мүшесі болған. Халиолланың інісі Мұхаммед (Мақсұт) Бекметов Қазақстандағы әлеуметтік теңдік жолындағы қозғалысқа белсене араласқан. Халиолла Бекметов аға сұлтан Құнанбай Өскенбайұлымен дос болып, жиі араласып тұрған. Әділ де адалдығымен танылған Халиолланы Қарқаралы халқы бітімші би етіп сайлаған. Қалада мешіт, медресе үйлерін салдырып, осы аймақта кен көздерін ашуға көп еңбек сіңірген. Құнанбай Қарқаралыдағы мешітті салдырарда оның жобасы мен тұрғызылатын орнына байланысты Бекметовпен ақылдасып отырған.
Халиолла қаладағы Құнанбай мешіті ғана емес, 1910 ж. Санкт-Петербургте салынып, іске қосылған мұсылмандар мешітіне де қаржылай көп көмек көрсеткен. Халиолланың кейін «Көк үй» аталып кеткен, ешқандай шеге қағылмай, бірыңғай бөренеден қиюластырған үйіне Абай бала кезінен барып тұрған. Абай Бекметов кітапханасын да пайдаланған. Жас ақынның мұнда келген әр сапары ойын-сауықпен өткен. 1977 ж. қазір балалар бақшасы ретінде пайдаланылатын Xалиолла үйінің қабырғасына мемориалдық тақта орнатылды. Міне, осы Халиолланың қызы Гүлбағарға Жақыптың ата-анасы құда түседі. Бірақ ерке өскен, бұла сұлу, кербез қыз қара табан қазақ баласын менсінбегендей сыңай танытады, «мен қазаққа тимеймін» деп бұлданады. Содан бірде Жақып Қарқаралыдағы қазіргі Абай мұражайы орналасқан үйдің алдына келіп, пәуескеден түсіп жатады.
Туғаннан ерекше сымбатты, келбетті, кірпияз жігіт: қолында тростик, басында шляпа, аяғында туфли – еуропаша киінген Жақып бейнесі өз бөлмесінің терезесінен көріп қалған қырмызы қызға ерекше әсер етсе керек. Аяқ астында сабырдан айырылған ол, асүйде жүрген шешесіне жүгіріп келіп, «мен мына қазаққа тиетін шығармын» деп алқына жауап беріпті. Кейінде Ресейден, Омбы шаһарынан оралып келе жатып, түрлі дәрі-дәрмектер сатып алады да, ауылға жеткен соң бір топ қара сирақ қазақ балаларын жинап алып, зайыбына олардың аяғын жуғызады екен. Содан соң әлгі дәрі-дәрмектермен ем-дом жасатады. Осы көрініске қыр басында ерекше пейілмен қызықтай қарап жатып, «Киікбайдың балалары (Киікбай – Жақып ағаның ататегі – авт.), маған разы шығарсыңдар, Бекметовтің қызына аяқтарыңды жуғыздым, одан артық сендерге не керек?» деп мәз болады екен…
Оқуға талпыныс. Әлқисса, Санкт-Петербург университеті. Жақып Ақбаев сонары… Университет мұрағатындағы төңкеріске дейінгі құжаттар кейіннен Санкт-Петербург мемлекеттік мұрағатына жіберіліпті. Псковкая, 18 мекенжайында орналасқан бұл мекемеде «Императорлық Санкт-Петербург университетінің студенті Жақып Ақбаев ісі» №1099 ретпен сақталған екен. №14 қордың №3 жазбасындағы іс 1898 жылы басталып, 1918 жылы аяқталған. Ж.Ақбаев өз қолымен толтырған, Санкт-Петербург мемлекеттік мұрағатында сақталған өмірбаянында: «Мен 1886 жылы Қарқаралыдағы қазақ интернатына оқуға түстім, 1888 жылы Омбы гимназиясына тіркелдім, кейін бірнеше жылдан кейін Том қаласындағы гимназияға ауысып, оны 1898 жылы бітірдім» деп жазады.
Санкт-Петербург университетінің мұрағатында сақталған аттестатында: «Ж.Ақбаевтың Том гимназиясында оқыған жылдары тәртібі өте жақсы болды, сабаққа жақсы дайындалып, жақсы қатысты, жазба жұмыстарды жақсы орындады, оқуға ықыласты, білімге ынтасы жақсы» деп көрсетілген. Аттестатта айшықталғандай, физика, математика пәндерінен, логика мен тарихтан, географиядан өте жақсы бағалар алған. Содан соң, жоғарыда айтқанымыздай, сол 1898 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетіне оқуға түседі. Бұл факультет Ресейдегі беделді оқу орындарының бірі ретінде, дәл сол кезде атағы кең тараған еді. Онда аса білікті ұстаз-ғалымдар дәріс оқыған.
Университет тарихында атап көрсетілгеніндей, орыстың мемлекеттік құқығынан В.Милютин, дипломатиядан И.Ивановский, азаматтық құқық пәнінен К.Неволин мен К.Кавелин, орыстың қылмыстық және полициялық құқығынан Я.Баршев, қылмыстық құқық пәнінен әйгілі В.Спасович, тағы басқалары ұстаздық еткен. Бұлардың барлығы Ресей ғылымында, университет тарихында өшпес із қалдырған өнегелі ғалымдар санатынан. Санкт-Петербургте Ж.Ақбаев Александровск даңғылы бойындағы 7-үйдің 3-пәтерінде жатып оқиды. Алғашқы жылдары Жақыптың жанында одан бір курс жоғары оқыған Айдархан Тұрлыбаев бірге тұрады. А.Тұрлыбаев есімі де ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары, Алаш қайраткерлері қатарында зор құрметпен аталады.
Әуелден сыйлас, дос-жар болған екі тұлғаның жолы кейін қызметке араласқан жылдары да тоғысып отырады. Айдархан ұзақ жылдар Омбы қаласының заң орындарында қызмет еткен. Ол жөнінде нақтылы жазба деректер бар. Ал жоғарыда аталған Александровск даңғылы өз заманында Ресей астанасының негізгі көшелерінің бірі саналатын. Мұнда негізінен оқымысты-ғалымдар, бай-көпестер, қала шенеуніктері тұратын болған. Біз бұл үйге де арнайы бардық. Қазірде Добролюбов көшесі аталады. Жақып ағаның жалынды жастық жылдары өткен үйдің сырт сәулетіне көз тігіп тұрып, тағы бір көңіл толқыттық… Университет қабырғасындағы алғашқы жылы Ж.Ақбаевқа 400 рубль стипендия тағайындалған. Сондай-ақ мұрағатта «Далалық өлке бастығының оның киім-кешек алуға қаржы бөлуі жөнінде жасаған өтінішін қанағаттандырмағаны, киім-кешек стипендия есебінен жүргізілуге тиіс екендігін алға тартқандығы; соған орай Университет кеңсесінің Семей облысының студенті, стипендиат Жақып Ақбаевқа жәрдемақы беруі» жөніндегі де жазба бар (Омбы облыстық мемлекеттік мұрағаты, №5136 іс, 17 қазан 1898 ж.). Жалпы, жоғарыда атап өткеніміздей, Жақып ағаның өзі де дәулетті отбасынан шыққан, қайын жұртының көмегі, қамқорлығы – өз алдына бір сала. Сондықтан да ақша-қаржы жөнінен көп мұқтаждық көрмеген.
Соған қарамай, орнықты мінезді, алғыр жігіт алтын уақытын, алған қаржысын серілік-селтеңге зая кетірмей, жан-жақты білім алуға жұмсаған. Жоғары оқу орнында Жақыптың табиғи дарыны барынша ашылып, талапты да тәлімді шәкірт ретінде танылған. Соның бір ғана мысалы, қырдағы қиырдан келген студенттің ғылыми жұмысына университет ректоры, белгілі заңгер А.X.Гольмстен өзі жетекшілік еткен. Адольф Христианович Гольмстен (1848-1920) – заманында заң-құқық саласында өзіндік бет-беделі бар білікті ғалым, азаматтық құқық және үдеріс пәні бойынша бірқатар салмақты еңбектер жазып қалдырған. 1899-1903 жылдары аталмыш университеттің ректоры болған. Бір айта кетерлігі, А.Х.Гольмстен жоғарыда аталған А.Тұрлыбаевтың да ғылыми жұмысына жетекші болған.
Университет қабырғасында Ж.Ақбаев Рим құқығы тарихы, Орыс құқығы тарихы, мемлекет, шіркеу, полиция құқығы, саяси экономика, статистика, азаматтық құқық және сот өндірісі, қылмыстық құқық және сот өндірісі, қаржы құқығы, халықаралық құқық, құқық энциклопедиясы, құқық философиясы тарихы сынды пәндерден дәріс алады. Осы орайда айта кететін бір жайт, біз кейінгі уақытқа дейін Жақып Ақбаевты заңгер ретінде ғана танып келдік. Рас, Ж.Ақбаев – қазақтан шыққан алғашқы заң магистрлерінің бірі. Сондай-ақ ол университет қабырғасында жүріп, тылсымы тұңғиық тарих саласына барлау жасаған. Заң факультетіндегі 4-курста оқи жүріп, 1901 жылдың тамыз айынан бастап Археология институтында қосымша дәріс алған.
Бұл жөнінде сақталған екі құжат бар. Біріншісінде былай деп жазылған: «Бұл дәйекнама Императорлық Санкт-Петербург университетінің студенті Жақып Ақбаевқа, Санкт-Петербург Археология институтына тапсыру үшін берілді, себебі университет бастықтары тарапынан оның аталған институтта дәріс тыңдауына ешқандай бөгет жоқ». Осылайша, негізгі оқу орнынан ресми рұқсат алған Ж.Ақбаев екінші білімді де еркін игереді. Аталмыш Археология институты да аса беделді ғылыми орталық әрі академиялық оқу орны еді. Оған басқа оқу орындарын бітіргендер түсіп, екі жыл оқитын болған. Ж.Ақбаев та мұнда екі жыл оқыған. Оған келесі жылы дәл жоғарыдағы мазмұндағы, 1902 жылы тамызда берілген екінші дәйекнаманы дәлел ретінде келтіруге болады. Сондай-ақ Ж.Ақбаев Киевтегі Императорлық Әулие Владимир университетінде оқуға да ниет еткен. Ол жөнінде де мұрағат жазбаларында нақтылы деректер бар (Императорлық Әулие Владимир университеті ректорының №6255 қатынас қағазы, 15 қараша 1901 ж.).
Алаш сөзін айтам деп… Жақып Ақбаев ауылда, қазақ сақарасында өткізетін жазғы демалыс уақытында да өзін оқыған, байыпты, болашақ күрескер ретінде таныта білген. Ел арасын індеттей жайлаған зорлық-зомбылыққа, заңсыздыққа қатысты өз ойын ашық білдіріп отырған. Әділіне араша түскен, таразы болған. Оған мысал ретінде, 1900 жылы шілде айында Семей округтік кеңсесіне мынадай мазмұндағы шағым хат түскенін келтіре кетсек те жеткілікті болар: «Қарқаралы уезінде тұратын қазақ Жақып Ақбаев поштабай Бәкен Өтеулинге, Берікқара болысынан өтіп бара жатқан тұста өрескел мінез-құлық көрсеткен, өз ісін алаңсыз атқаруға кедергі келтірген…» Анығында, әлгі атшабар Ақтай Бақаев деген қыр қазағының аттарын лауға деп заңсыз қуып алған екен…
Ал аталмыш атшабар ел арасында сыйымсыз, әпербақан, аралық адам болса керек. Бұдан ел үстінен күн көріп жүрген, «барып кел, шауып келге» үйренген «мәттақымдарға» жас Жақыптың батыл тойтарыс беріп отырғанын, қара халықтың жағында болғанын, солардың мұң-мұқтажын жоқтағанын көреміз. Ресей астанасында оқыған жылдары Жақаңның саяси көзқарастары да демократиялық арнада қалыптасады. Патшаның монархиялық билігі, парақор үкімет аппаратының әділетсіздігі жас жігітке ой салып, өз халқының тұрлаулы тағдыры, байлаусыз болашағы толғандырады. Санкт-Петербургте Жақып мырза озық ойлы азаматтармен жақын араласып, сырлас-пікірлес болады.
Мұндай жылы шырайлы кездесулерде мемлекет құрылымын конституциялық жолмен өзгерту, әділетсіз билікке қарсылық көрсету жөнінде саяси әңгімелер қозғалады. Университет қабырғасында жүріп Ж.Ақбаев екі мақала жазып жариялайды. Оның бірі – «Санкт-Петербургские ведомости» газетінде жарық көрген, үкіметтің салық саясатын сынаған мақаласы. Кейін мақала қазақшаға аударылып, «Дала уәләяты» газетінің 1900 жылғы 12 санында қайта басылады. Жақып ағаның сол кездің өзінде-ақ қалыптасып қалған зейін-зердесі, парасат-пайымына дерек-дәйек ретінде мақаланың қысқаша нұсқасын келтіре кетсек пе дейміз:
Студент Жақып Ақбаев жіберген екен. «Петербург ведомосы» деген газеттің редакциясына. (Қараңыз 69-нөмірін). 56-нөмірінде 27 февральда үшбу жылда сіздің газетіңізде көрінді, Семей облысына қараған Өскемен оязынан жіберген хат. Хат жіберушінің айтқандарының бәріне риза болмасам да оған қарсы келіп бұзбаймын. Сонда да айтқандарына қосымша қып өз ойымдағыны айтамын. Бұл айтылмыш жауап тураларынан хат жазушы екі-үш мәрте көзімен көріп байқағанындай, үй басына тегіс қып салатұғын алым-шығын турасынан болған зұлымдықтары тезлікпен мұндай үй иелеріне зұлымдықпен алым салғандарына куә айтады. Бұл уақыттағы шығын болар тәртіптер түзу емес дейді. Бұрынғы алым салып жүрген тәртіптер жөндері жақсы еді деп айтады.
Мен өз жағымнан бұл айтылғандарын жай бір орынсыз, дәлел жоқ сөз деп білген соң, екі түрлі тәртіп жөндерін салыстырып көрелік. Әуелі болған тәртіп уақытында, 1898 жылдан бұрын, әрбір үй иесіне алым салынғанда елу басылар старшиндарымен бірігіп салушы еді. Соның үшін үй иелеріне бас айтқан бұйрықтарын орнына бей-жай келтіруші еді, қарсы келмейінше. 1898 жылдан бастап және тәртіп жөндерін жүргізгеннен кейін басқа түр, жөндерге түсіп кетті, алым болулары елу басылардың үй иелерімен бірге болатұғын болып бірлесіп. Бұл тәртіп бойынша, съезд болған жерге үй иелері де келетұғын болды керегіне көре. Әуелі хисабын беру үшін анықтап, екінші, выборнайларын сайлау үшін. Бұл істердің бәрі де болса керек оязный начальник пен податной инспектор алдында.
Мал есептерін, выборнайларды сайламай тұрып тәптіштеп жазып бітіріп қояды (көбінесе выборнайлыққа байларды сайлап қояды). Сол себепті, әлбетте, бас адамы байлар оларды сайлап алғанша үй иелерінің ықтиярында болады. Берікқара елінің қазақтарының сөздерінен Қарқаралы оязына қараған Семей облысынын бастары Әбіш Ақтайұғлымен қойылар өз ойынша. Ақ патшаның қамқорлығы жарлыға қылған алымды бірдей қып салуға халдеріне карай. Әрнешік қылатұғын зұлымдарына карсы келмеймін, бірақ көрсетемін не себепті бишара қыр облысының қазақтары мемлекеттің мархабаты өрнектеріне қарамай ұтылып қалғандар анық зұлымдықтың астында қалысқаннан кейін басылып.
Мысалы, бұлардын бәрі және тәртіп жөндерімен һәм малдарының хисабына қарай алым-шығын қосатұғындарын оқымағандарынан көреміз. Шынымен, бұл жаңылысқандары келешек сайлауда болмаса керек деп. Себебі қыр жайларын байқап қарап жүрген экспедиция болса керек. Мысалы, төре ақша салу жөндері малдарын есептеп, мал хисабына қарай болатұғын болып кетті, айналып қыр жайларына. Өтірік жайылып кеткен хабарлар экспедиция қазақтарға жер бөліп береді, малдарының хисабына қарай деген. Міне, соның үшін жарлы қазақтар өздерінің қыстауларын өздеріне қалдыру үшін экспедиция арқылы малдарын екі есе көп қылып көрсеткен. Байлары олардан гөрі білімдері артық толған себептері басқа түрлі қып аз айтып көрсеткен. Бұларының ақыры жарлы байғұстарға ауыр тиіп, һәм өздерінің қылған жаңылыстарын көтере алмай және түзете алмай, әрең-әрең шатасып күтіп тұрады, биылғы келміш сайлауда байларға тәңір жарылқасын айтып, олардың қылған жәбірлігіне мүлде қатты тыйып қайтармақтарына.
Әркімнің халіне қарай алым салғанның рас жақсы, әділдік пайдалы екеніне һәм осындай болуларына өз еркімен еткен соң, әділдікті ондатпай қояды. Өз көзіммен көргендігім, жаз бірге ғұмыр етіп жүргендігіме қарай, өзімнің нашар, бишара қарындастарым халықты көрсетіп айтып тұр, мал хисабына қарай салған алым-шығын тура байқалады, олардың еріктерінің барлығымен нашардың халдерінің кеткендігіне көре аман болуларының ишаратына қарай.» Айтары жоқ, ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамында мүлдем ауыр жағдай қалыптасқаны белгілі.
Ресейлік әскери-монархиялық басқару жүйесі, қазақ жерінің орыс мемлекетінің меншігі етіп жариялануы, осыған орай ішкі Ресейден қоныс аударушылар легінің күрт өсуі, қазақ бұқарасының зорлықпен егіншілікке жарамды жерлерден ығыстырылуы, дәстүрлі қазақ шаруашылығының терең дағдарысқа ұшырауы сол қалыптасқан жағдайдың нақты көріністері еді. Сол кездегі қазақ қоғамы дамуының күн тәртібінде қазақ халқының ұлт ретінде жоғалуы, не өзін-өзі сақтауы үшін күреске шығу мәселесі тұрды. Бірақ ендігі уақытта жеке батырлар бастаған қол түзіп, қару асынып, көтеріліске шығу нәтиже бере қоймайтын еді. Қалыптасқан жаңа саяси ахуалға лайық жаңа күрес құралдары, әдіс-айла қажет болды, ең негізгісі халыққа оның алдында тұрған негізгі мақсат-мүдделерін түсіндіріп жеткізетін, сөйтіп, оны заман талабына сай күрес құралдарымен қаруландырып, азаттық үшін қоғамдық қозғалысты бастап кете алатын мүлдем жаңа саяси-әлеуметтік күшке сұраныс үлкен еді. Міне, осы орайда Алаш қозғалысы пайда болды. Алаш көсемдері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтармен бірге Ж.Ақбаев та осы ұлы қозғалыстың бастау көзінде тұрды.
Бірінші дәрежелі диплом иесі. Жақып Ақбаев 1903 жылы Петербург университетінің заң факультетін бітіріп, бірінші дәрежелі диплом алады. «Жақып Ақбайұлы Ақбаевтың дипломы» Омбы облыстық мемлекеттік мұрағатында сақталған екен. Ескерте кетейік, Ж.Ақбаевқа бірінші дәрежелі диплом берілген. Ол – ғылым магистрінің дәрежесі. Бізге мәлім Бақытжан Қаратаев, Райымжан Мәрсеков, Ахмет Бірімжановтар екінші дәрежелі диплом алған. Ол – қазіргі жоғары білім. Бұдан жоғарыда аталған қайраткерлердің атақ-абыройы кеміп қалмайды; біздің айтпағымыз – шындық. Ал дипломның сол күйіндегі мәтіні мынадай:
Дипломъ: Предьявитель сего, Якупь Акпаевичь Акпаевь, сынь киргиза, вероисповьданія магометанскаго, родившійся 25 Октября 1876 года, по удовлетворительномь выдержаніи вь ИМПЕРАТОРСКОМЬ С.-Петербурском университете полукурсового испытанія и по зачете опеределеннаго уставомь числа полугодій на юридическомь факультете С.-Петербургскаго университета, подвергался испытанію вь юридической испытательной комиссіи при С -Петербургскомь университеть вь Апреле и Мае месяцахь 1903 года, при чемь оказаль следующіе успехи: на устном испытаніи: по Римскому праву, Гражданскому праву, Гражданскому судопроизводству, Уголовному праву, Уголовному судопроизводству и Международному праву – весьма удовлетворительные, по Торговому праву – удовлетворительные и на письменномь испытаніи по Римскому праву – весьма удовлетворительные.
Посему, на основаніи ст. 81 общего устава ИМПЕРАТОРСКИХЬ Россійскихь университетов 23 Августа 1884 года и по одобреніи представленнаго сочиненія, Якупь Акпаевь, вь засьданіи юридической испытательной комиссіи 31 Мая 1903 года, удостоень диплома первой степени со всеми правами и преимуществами, поименованными вь ст. 92 устава и вь у п. ВЫСОЧАЙШЕ утвержденнаго вь 23 день Августа 1884 года мненія Государственнаго Совета. Вь удостовереніе сего и дань этот дипломь Якупу Акпаеву, за надлежащею подписью и сь приложеніемь печати Управленія С-Петербургскаго учебнаго округа. С.-Петербургь, Декабря “16” дня 1903 года. Попечитель С. Петербурскаго учебного округа. Председатель юридической испытательной камисси. Правитель канцелярии. № 19153.
Дипломдағы «весьма удовлетворительно» дегеніміз – қазіргіше «өте жақсы» деген баға, ал «удовлетворительно» – «жақсы» дегенге сәйкес келеді. Бұл арада сабырмен ойлап, зерделеп қарасаңыз, дипломның өз иесіне тимегені де көрініп тұрғандай. Қазіргідей қалтаға салып жүретін қатырма емес, ол кезде диплом қызмет орнында сақталатын болған. Ал диплом иесінің білімі туралы мағлұмат оның бас жұмысында (послужной список) беріледі екен. Бас жұмысы әрі еңбек кітапшасының орнына жүрген. Адам қай жерде мемлекеттік қызмет атқарса, бас жұмысы соңынан еріп жүреді. Бас жұмысына барлық бұйрық-жарлық, алғыс-сөгіс, тіпті сыйлық берілгеніне дейін тіркеліп отырады. Ж.Ақбаевтың мұрағат қорында сақталған бас жұмысын да көрдік.
Бірінші жазу: «Императорлық Санкт-Петербург университетінде оқып, заң ғылымының курсын 1-дәрежелі дипломмен бітірді. 1903 жылғы 10 шілдедегі № 24 бұйрықпен Омбы сот палатасына сот қызметіне кіші үміткер (младший кандидат – авт.,) ретінде қабылданып, қылмысты істер департаментіне орналасты». Екінші жазу: «1904 жылы 8 маусымда Семей округтік сотының қарауына жіберілді». Үшінші жазу: «1904 жылғы 16 тамызда кері шақырылып, Тобыл округтік соты хатшысының көмекшілігіне 22 тамыз күні тағайындалды». Ескерте кетейік, ол кезде жоғары білімді заң маманының өзін, мейлі ол магистр болсын, ең төменгі кызметке тағайындап, бес жыл сынақтан өткізіп, тәжірибеге қанықтыратын тәртіп болған. Және де болашақ сот қызметкері әрі қылмыстық істерді, әрі азаматтық дау-шарларды шешуге машықтанған. Адам тағдырын шешетін заң қызметкерінің көзін қанықтырып, осылайша, барлық сатыдан өткізуі дұрыс та шығар…
Қайраткерлікке қадам. Сонымен, ұлтының ұлы қайраткерлерінің бірі, заңғар заңгер Жақып Ақбаевтың саяси-әлеуметтік қызметі осылайша, бастау алады. Оның бұдан кейінгі тағдыр-талайы тынымсыз күреске, отты оқиғаларға толы болғаны белгілі. Елінің ертеңі үшін есепсіз еңбек сіңірген тұлғаның өмірі мен қызметіне қатысты мерзімді басылымдарда аз жазылған жоқ. Біз бұл жолы Ж.Ақбаевтың Санкт-Петербург университетінде оқыған жылдарғы өмірі, оның «болар бала баспын дер…» демекші, әуел бастан-ақ саяси көзқарасы берік, азаматтық ұстанымы мықты тұлға болып қалыптасқанын сөз етумен шектелгіміз келді. Оған сирек мұрағат материалдарын дерек-дәйек еттік. Осы орайда Ж.Ақбаевтың білім-ғылым жолындағы жорығын қазіргі жас өскін жеткіншектерге, болашақ мамандарға үлгі-өнеге етуге әбден тұрарлық.
Дегенмен сөз соңында Ж.Ақбаевтың қайраткерлік өмірінен де, Алаш қозғалысына қатысы жөнінен де қысқаша мәлімет бере кетсек пе дейміз. 1905 жылғы шілде айында Омбы қаласында патша әкімшілік орындарының мәжілісі өтіп, онда Дала өлкесінің генерал-губернаторы Сухотин бас болып қазақ өкілдерін Дума сайлауына қатыстырмау туралы мәселе қозғайды. Міне, осы шешімге қарсылық ретінде Ә.Бөкейхановтың ұйымдастыруымен, Қарқаралы уезінің 42 қазағы – өкілетті адамдары атынан патшаға 1905 жылы 22 шілдеде Ақбаевтың құрастыруымен жеделхат жіберіледі. 1905 жылы 17 қазандағы патша манифесінен кейін жер-жерде бостандық, теңдік, сөз еркіндігі жөнінде қызу талас, митингілер өтіп жатты. Іле-шала осындай митинг, шерулер 19 қазанда Омбы қаласында өтіп, оған Ақбаев қызу кірісіп кетеді. «Үкіметке тіл тигізгені» үшін ол қызметінен қуылады.
Артынан ол Кереку қаласы, Баянауыл станицасында жиындар өткізіп, патша режимін шенеген сөздер сөйлейді. 1905 жылғы 15-16 қарашада Қарқаралы қаласында өткен үлкен жиында ол тағы да жалынды сөз сөйлейді. Патшаның жергілікті әкімшілігі «мемлекеттік қылмыс істеп, опасыздық жасады» деген желеумен 1906 жылғы 11 қаңтарда тұтқындап, Семей түрмесіне жөнелтеді. Міне, осы кезден бастап Ж.Ақбаев патша және Кеңес өкіметі кездерінде үнемі қуғын-сүргінді, тепкіні көп көріп, абақты-айдаудан көз ашпады деуге болады. Жетісу облысының Қапал уезіне екі жылға жер аударылады. Қайда жүрсе де ол патша шенеуніктерінің парақорлығын, халыққа жасаған озбырлығын үнемі әшкерелеп отырады. Қарқаралы уезіндегі шаруалар учаскесінің бастығы Цыловтың және де басқалардың парақорлығын әшкерелейді.
Қапалда жүргенде де келімсектерден қиянат көрген қазақтардың мүдделерін қорғап, осында айдауда жүрген К.Төгісовпен бірлесіп, сот барысында әділ шешім шығаруға ықпал жасайды. Ақбаевтың патша әкімшілігінің жоғары орындарына өзінің жазықсыз жапа шегіп, айдауда жүрген мерзімін қысқартып, не сот үкімін бұзу жөніндегі арыз-шағымдарында (мысалы, сенатор граф Паленге жазылған осы құжатты және Ақбаевқа қатысты басқа да материалдарды алғаш тауып, жариялаған белгілі ақбаевтанушы-ғалым М.Құл-Мұхаммед, сонымен қоса бұл тақырыпқа белгілі қаламгер, ғалым З.Тайшыбай да байыпты барлау жасаған) өзінің жеке басының мәселелері көрініс тапқандай болып көрінгенімен, шын мәнісінде, ол құжаттарда патша әкімшілігінің озбырлық, зорлық-зомбылық, зымияндық саясаты, шенеуніктердің парақорлығы, жер мәселесінің ушығуы сияқты мәселелер көтерілген.
Ақпан төңкерісінен соң 1917 жылғы 27 сәуір мен 7 мамыр аралығында өткен Семей облыстық қазақ съезін өткізуге белсене араласып, оның облыстық комитетінің мүшелігіне де сайланады, сол жылғы 24 қыркүйекте өткен кеңесіне де қатысады. 1917 жылғы шілде айында болған Жалпы қазақтық съезде Құрылтай жиналысқа депутаттыққа ұсынылып, ал желтоқсандағы съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтеді. Азамат соғысы жылдары Колчак және тағы басқа уақытша өкіметтер оны бірнеше рет абақтыға жауып, ату жазасына да кесіп, артынан ол үкімді бұзып, Ақбаевтың басы шыр айналып, Алашорда үкіметінің мүшесі ретінде Алаш ісіне толыққанды бел шеше араласу мүмкіншілігінен айырылады. Ж.Ақбаевтың өмірі мен қызметі, саяси серіктері А.Байтұрсынов және Ж.Досмұхамедов тағы басқа Алаш ардагерлерімен үндес келді.
Загрузка...Түйін: Бір сөзбен, Жақып Ақбаев – саяси күрес қазанында қайнап, нәтижесінде халқының ар-намысы боларлық дәрежеге көтеріле білген ұлттық интеллигенция өкілі. Өзі айтпақшы, оның рухы өлмейді! Қазақ халқы барда, Тәуелсіз еліміз тура жолға түсіп, ұлттық ұлы мұраттарымыз алдыңғы қатарға шығып жатқан алмағайып кезеңде ұлтын, елін, жерін сүюдің, соған қалтқысыз қызмет етудің қапысыз үлгісі болып, мәңгі жасай береді!
