Дуалды оқыту жүйесі – заман талабы
Қазіргі уақытта бүкіл әлемде техникалық және кәсіптік білім беру жүйесі өнеркәсіп үшін кадрлар даярлауға деген көзқарастар алуан түрлілігімен сипатталады. Өсіп келе жатқан жаһандану жағдайында кәсіби дайындық субъектілері нарыққа бағытталған тәсілді қолдануды жөн көреді. Соңғы жылдары елімізде техникалық және кәсіптік білім берудің сапалы кадрлары туралы мәселе үлкен маңызға ие болуда. ТжКБ ұйымдарының түлектерін даярлаудың жоғары деңгейі талап етіледі, яғни қазіргі заманғы өндірістік салалар өздерінің кәсіби міндеттерін орындай алатын, өндірісте теориялық және практикалық дағдылардың жоғары деңгейіне ие мамандарға мұқтаж.
Алайда, саланың құрылымын, оның ерекшеліктері мен менеджментін толық саралап стандарттар негізінде мамандар даярлауды жүзеге асырылуы тиіс. Кейде қазіргі заманғы түлектер қазіргі заманғы салалардың талаптарына жауап бермейді, яғни алған білімдерін іс жүзінде қолдана алмайды. Қазіргі заманғы өндіріс қызметкерлердің ең аз санымен ақпараттық-коммуникациялық технологиялары бар ірі кәсіпорындарда жұмыс істейтін кадрларды даярлау сапасына жаңа талаптар қояды. Бұл халықаралық талаптарға жауап беретін қызметкерлерді даярлаудың негізгі критерийі.
Бүгінгі таңда колледж түлегі өндірістік құзыреттілікке ие болуы керек; техникалық және шығармашылық ойлау мен креативтілікке ие болу; шұғыл өндірістік мәселелерді шешу; инновацияларға ашық болу; кез-келген деңгейдегі өнеркәсіпті басқаруда құзыретті бола білуі тиіс. Колледждердің материалдық-техникалық ресурстарымен бірге бәсекеге қабілетті кадрларды даярлаудың сәттілігі – ол жақсы жабдықталған халықаралық талаптарға сәйкес жабдықталған кәсіпорын кілті болып табылады. Енді проблемалар қазіргі заманғы өндіріс үшін кадрлар даярлау сапасын арттыру саясаты мемлекеттік деңгейде шешіле бастады.
“Қазақстан – 2050 “Стратегиясы: дамыған елдің жаңа саяси бағыты” атты халыққа Жолдауында Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін реформалау және елдің өндірістік саласы үшін кадрлар даярлау сапасын арттыру жөніндегі тапсырмаларды айқындады. Қазіргі уақытта тәуелсіз мемлекетімізді индустрияландыру талаптарына сәйкес техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін жаңғырту процесі жүріп жатыр.
Бұл жаңғырту ел экономикасын үдемелі индустриялық – инновациялық дамытудың 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын одан әрі іске асыру үшін қажетті жоғары білікті кадрлар даярлауға; әлемдік деңгейдегі талаптарға сай кадрлар даярлауға мүмкіндік береді. “Сапалы білім мен дағдылар қазіргі заманғы кәсіптік білім беру жүйесінің негізгі факторлары болып табылады”. Кадрларды даярлау сапасы саясатындағы ықтимал шешімдердің бірі оқу – өндірістік процесіне дуалды оқыту жүйесін енгізу болып табылады.
Бұл технология колледждегі теориялық даярлықты кәсіпорындағы өндірістік қызметпен ұштастыруды көздейді: студенттер уақыттың 70-80% өндірісте оқиды, 20-30% колледжде теориялық даярлықтан өтеді, кәсіпорындардың студенттерді даярлау процесіне тікелей қатысуы көзделеді. Кәсіпорын практикадан өту үшін жағдай жасайды және барлық шығындарды, соның ішінде студенттерге ай сайынғы төлемді көтереді. Колледждер студенттердің практикасы өтетін кәсіпорындармен тең дәрежеде ынтымақтасады.
Дуалды модель – бұл кәсіпорындар, болашақ мамандар мен мемлекет мүдделерінің бірлігі. Кадрларды даярлау үшін осы білім беру технологиясын қолданудың бірқатар артықшылықтары бар: оқыту процесі жұмыс берушілердің талаптарымен тығыз байланысты; студенттердің психологиялық және кәсіптік бейімделу кезеңі айтарлықтай қысқарады. Колледжді бітіргеннен кейін студент технологиялық схеманы, тізбектер мен аппараттардың сызбасын, технологиялық процестің оңтайлы параметрлерін, қауіпсіздікті басқару жүйесін біледі, өндірістік тәуекелдер, экологиялық саясат, кәсіпорынның сапа саясаты.
Бірақ дуалды оқыту жүйесін мүдделі әлеуметтік серіктестердің қатысуынсыз жүзеге асыру мүмкін емес; бұл колледж бен кәсіпорын ынтымақтастығының негізгі критерийі болып табылады. Бұл үшін, ең алдымен, мемлекеттік деңгейде кәсіптік-техникалық білім беруде кадрлар даярлауды реттеу жақсы ұйымдастырылуға тиіс. Қазіргі уақытта бұл оқыту жүйесі көптеген елдерде табысты қолданылады: Сингапур, Германия, Австрия, Дания, Нидерланды және Швейцария. Қос жүйе барлық қатысушы тараптардың – кәсіпорынның, қызметкерлердің және мемлекеттің мүдделеріне сәйкес келеді.
Кәсіпорын үшін – персоналды өзі дайындау; қызметкерлерді іздеу және іріктеу, оларды қайта даярлау және бейімдеу шығындарын азайту. Түлектер үшін дуальды оқыту-бұл тәуелсіз болу және ересек өмірге бейімделу мүмкіндігі. Оқу кезінде оларға жұмысы үшін ақы төленеді, ал бітіргеннен кейін олар жақсы дайындалған жұмысқа орналасады. Германия осыған байланысты көшбасшы ретінде танылды. Германиядағы жастардың жартысына жуығы мектеп бітіргеннен кейін дуальды оқыту жүйесі аясында ресми түрде танылған 350 мамандықтың бірін алады.
Германияда кәсіптік оқыту жүйесі сынақтан өткен және бүкіл Еуропалық Одақ үшін үлгі болып табылады. Дуалды оқытудың даусыз артықшылығы – бұл: түлектерді жұмысқа орналастырудың жоғары деңгейі, яғни олар жұмыс берушінің талаптарына толық сәйкес келеді. Оқыту процесі өндіріс қажеттіліктеріне барынша жақын; білім алуда жоғары мотивация. Таңдалған кәсіпорындағы студенттер басқаша оқиды, олар қызығушылық танытады және ынталы болады; “практикадан теорияға” қағидасы, студент мәтіндерге қарағанда өндірістік жағдайлармен жұмыс істеуге көбірек уақыт жұмсайды. Күрделі теориялық есептер практика және кәсіби мәселелерді шешу арқылы жақсы түсініледі.
Әрі оқыту сапасын бағалауды жұмыс берушілердің өздері жүргізеді. Бірінші күннен бастап студент көп уақытын жұмыс орнында өткізеді, өзінің дағдылары мен күш-жігерін көрсетеді. Жұмыс берушілер болашақ маманның дайындық деңгейін тікелей өндірістік ортада бағалай алады. Қазақстанда бүгінгі таңда көшудің қажетті нормативтік-құқықтық базасы бар дуалды оқыту жүйесіне. Әрбір өңірде дуалды оқыту жүйесінің жұмыс істеуінің жақсы мысалдары бар. Мұнда Германияның ғана емес, Швецияның, Норвегияның және басқа елдердің тәжірибесі жүзеге асырылуда. Дуальды оқыту идеясы өзінің нақты тәжірибелік контурына ие болады.
Білім берудің бизнеспен, еңбек нарығы субъектілерімен өзара іс-қимылы-қазіргі қоғамда талап етілетін қазіргі заманғы модельдің құрамдас бөліктерінің бірі. Мемлекет басшысысы өз сөзінде техникалық және жоғары білім экономика саласындағы мамандардың ағымдағы және болашақ қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы тиіс екенін атап өтті. Бүгінде дуальды оқыту жүйесінің элементтері енгізілуде. Жоғарыда айтылғандардан отандық кәсіптік білім беру жүйесі белсенді түрде реформаланып жатқанын атап өтуге болады.
Бұл еліміздің экономикасын жоғары білікті мамандармен қамтамасыз етуге ықпал етеді. Осылайша, дуалды оқыту жүйесі – бұл оқу орнындағы оқытуды өндірістік қызмет кезеңдерімен ұштастыруды қамтамасыз ететін білім беру жүйесі. Оқу процесі келесідей ұйымдастырылады: университеттегі, колледждегі немесе басқа кәсіптік училищедегі әдеттегі қызметпен қатар (міндетті оқыту) студенттер практикалық тәжірибе (Кәсіптік оқыту) алған белгілі бір компанияға немесе компанияға жұмысқа барады. Дуалды оқыту жүйесі бойынша оқыту ұзақтығы 700 сағатқа дейінгі қысқа мерзімді курстар шеңберінде жүргізіледі.
Техникалық және кәсіптік мамандарды даярлау мен қайта даярлаудың мұндай нысаны теориялық курстан өтуді және жұмыс орнындағы кәсіптік даярлықты икемді үйлестіруге және білім алушыға неғұрлым жоғары біліктілік (деңгей) беруді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Дуалды жүйе студенттердің кәсіби дайындығына кәсіпорындардың тікелей қатысуын көздейді. Кәсіпорын практикадан өту үшін жағдай жасайды және барлық шығындарды, соның ішінде студенттерге ай сайынғы төлемді көтереді. Колледждер студенттердің практикасы жүргізілетін кәсіпорындармен тең дәрежеде ынтымақтасады. Осылайша, студент бір мезгілде оқыған кезде таңдаған мамандығын тікелей өндірісте меңгереді, яғни екі жерде: оқу орнында және кәсіпорында оқиды.
Гүлім Жалғасынқызы ҚАМБАЙ,
Алматы автомеханика колледжі директорының
оқу әдістеме ісі жөніндегі орынбасары
