Торғай өлкесіндегі көне топонимикалық жер-су атауларының мәні мен маңызы

Жанкелдин, Амангелді ауданы және Арқалық дейін жететін, шығысында Сарыарқамен шектесіп, батысы қазіргі Ақтөбе облысының аумағының бір бөлігін қоса алғандағы жанасатын алып өңір – Торғай жері. Дәлірек айтсақ, Қостанай мен Ақтөбе облыстарының, Ресейдің Қорған және Түмен облыстарының аумағы дәл осы солтүстігінде Торғай үстіртінің оңтүстік шетіндегі кемерлері мен шектеседі.

Орал тауларынан, одан әрісі Батыс Сібір жазығынан, Тавда деген өзеннен басталып, оңтүстігі Арал теңізіне жазығы мен Тұран ойпатын жалғастыратын эрозиялық-тектоникалық ойыс өңір. Ұзындығы сегіз жүз шақырымға созылған, ал ені 20 – 75 шақырымды құрайды. Климаты тым қатал. Бұл аймақ Торғай қолаты деген атпен белгілі. Батпаққара жері сазды балшықтың аяқталған жері Наурызым мен Жарқайың аудандарын шекарасынан оңтүстігінде. Торғай өзені аралығын алып жатыр.

Дүние  жүзіндегі  ең  ежелгі, Тұран ойпаты жалғасы, Торғай топанимикалық аталуына тоқталсақ: «Торғай»-сөзі, сауық суық немесе (балота) сарила-батпақ, деп аталады. Ежелгі дүниеде Торғай-/тур/-орманды,батыс Батыс Сібір орманының оңтүстігінен,қазақ жерінің солтүстігіне дейін тайга (қылқан жапырақты батпақты орман) деп аталды.Көшпелі мал шаруашылығы бағыты бойлық бойымен анықталды.

Еуразия аймағында кең тараған торғай құс қоңыржай қатал климақта бейім, орнын өзгертпейді, жыл бойы мекендейді.Ұзындығы 12 – 15 см. Ағаш қуыстарын, індерді, үй-жайларды мекендейді немесе ағаштарға шар тәріздес ұялар салады. Алғашқы торғай құс түрлері –синантропты. Азиялық алғашқы адамдардың біздің заманымызға дейінгі екі миллион 140 мың жылдықтарда пайда болды. Кәдімгі қараторғай – торғай тәрізділер отряды, сүр торғай, қараторғай тұқымдастарға жататын сайрауық құс.

Ғылыми зерттеулерде кейбір ең танымал түрлерге ән торғай, батпақ торғай, дала торғайы, шығыс жақұт және ағаш торғай жатады. Демек ежелгі сакралды түп тегі соның дәлелі. Ресей императорының 1868 жылдың 21 қазаныңдағы жарлығымен Торғай облысы құрылды. Орталығы Орынбор қаласы, кейін орталық Қостанай қаласына ауысты. Амангелді ауданы 1936 жылға дейін. «Батпаққара» көне тарихи топанимикалық сакралды есімімен жер құрылымының дамуымен тікелей байланысты берілген.

Ежелгі дүниеден қазірге дейін Торғай – даласы атауы алып жатқан аумағы болса, Батпаққара сазды балшықтың аяқталған, сакралды киелі қара жері екі егіз үғым. Қазірде қасиетті есімін жоғалтқан емес. Батыс Сібір орманының оңтүстігінен, қазіргі Наурызым ауданы,Торғай даласына дейін 1952 жылға дейін Торғай жері  тайга (қылқан жапырақты батпақты орман) болды.1953-54 жылдары «жылымық»,саясат нәтижесінді 2.5 млн га. орман қырқылып, тың игеріліп дала зонасына айналды,тың игерілді.

Кейін Торғай -даласы аталуы сонын дәлелі. Торғай — Шалқартеңіз алабындағы өзен. Ұзындығы — 825 км. Су жинау алабы — 157 мың км2.Көне тектоникалық ойыстардан пайда болған. Қостанай облысындағы  Жалдама және Қараторғай өзендер қосылған жерден басталып, Ақтөбе облысындағы Қаракөл көліне сегіз шақырым жетпей тартылып қалады. Құяр жері Барсакелмес. Салалары: Ырғыз, Сарыторғай, Қайыңды, Өлкейек, Қараторғай, Жалдама. Жауын-шашын, қар суынан толысады. Суы тұщы, мөлдір тап-таза.

Қурмангазы БАЙМАКОВ,
Амангелді жалпы білім беретін
мектебінің тарих және география пәні
мұғалімі, Қостанай облысы, Амангелді ауданы