ШҚО ғалымдары мен қоғам белсенділері Өскеменнің қалыптасу тарихы мен даму перспективаларын талқылады

Өскеменде Шығыс Қазақстанда облыс орталығының құрылғанына 300 жыл толуына арналған ғылыми-практикалық конференция өтті, – деп хабарлайды Сәрсен Аманжолов атындағы ШҚУ баспасөз қызметі. Конференция басында Сәрсен Аманжолов атындағы ШҚУ ректоры Мұхтар Төлеген модератор ретінде қатысушыларды Өскемен қаласының мерейтойымен құттықтады.

– Өскемен қаласының құрылғанына 300 жыл толуы-барлық өскемендіктерді айтулы күнмен құттықтаймын, – деді Мұхтар Төлеген. – Бұл еліміздің өнеркәсібі дамыған қалаларының бірі. Өскемен Қазақстанның басқа қалаларынан Ертіс пен Үлбі өзендерінің қосылуында орналасуымен ерекшеленеді. Мұнда бір рет болғаннан кейін мен бірнеше рет оралғың келеді. Мұнда таңғажайып табиғат, мұражайлар, сәулет, қала ескерткіштері бар.

Қала әкімі мен қоғам қайраткерлері қаланың даму перспективаларына тоқталды. – Шығыс Қазақстан табиғатының байлығын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес, – деп атап өтті ресторатор, ішкі туризмнің туроператоры Мұхтар Тойбазаров. – Бізде Шығыс Қазақстан мен Өскемен брендке айналуы мүмкін деп пайымдауға негіз бар, өйткені біз Алтайдамыз, ал Алтай – барлық түркілердің отаны.

Бізде Қазақстандағы ең жасыл қалалардың бірі, ал екінші артықшылығы – өзендер мен шағын туристік объектілердің болуы. Мұның бәрін дамыту керек. Қала кіреберісінде “Ауыл” этно-кемпингін жасауды ұсынамын. Біз заманауи қазақ тағамдарының ең үздік фестивалін жасап, “Алтай дәмін” ерекше атауымыз керек. Сондай-ақ бізге Өскеменде сапалы туристік ақпараттық орталық қажет. Кіру және ішкі туризммен айналысатын туристік операторлар болуы керек.

Конференция аясында Сәрсен Аманжолов атындағы ШҚУ тарих ғылымдарының кандидаттары Өскеменнің қалыптасу тарихы туралы айтып берді. – Семей және Өскемен бекіністері шамамен бір уақытта – 1718 және 1720 жылдары салынған және ұқсас әскери-қорғаныс мақсаты болған. Кейіннен Семей Ресей мен Қытай, Моңғолия, кейбір Орта Азия хандықтары арасындағы транзиттік сауда орталығына айналады.

Өскемен қаласы көрші мемлекеттермен белсенді сауда қатынастарынан тыс қалып, ұзақ уақыт бойы қорғаныс жүктемесін көтеріп келеді. ХХ ғасырдың басында ғана аймақтағы өнеркәсіптің дамуымен Өскемен қаласының экономикалық өмірінде кейбір оң үрдістер байқалады,-деп атап өтті С.Аманжолов атындағы ШҚУ Қазақстан тарихы және Рухани жаңғыру кафедрасының сениор-лекторы Гүлжан Сәрсембаева.

– Өскеменге халық санының қалыпты өсу қарқыны тән болды. Сонымен, жүз жылдан астам уақыт ішінде, 1720 жылдан 1825 жылға дейін бекініс тұрғындарының саны небары 671 адамға өсті. Бірінші Бүкілресейлік халық санағын өткізу кезінде қала тұрғындарының саны 8721 адамды құрады, яғни 1825 жылмен салыстырғанда 7417 адамға немесе 7 есеге өсті. 1917 жылға қарай талданып отырған көрсеткіш екі есеге өсіп, 17400 адамға жетті.

Көбіне қалаға қазақтардың ең кедей бөлігі (жатақтар) көшіп келеді, ол өз жұмыс күшін сатумен айналысқан немесе оның шет жақтарына жайғасқан, нан пісіруші болған. Олардың кейбіреулері ажырасып, “лайықты үйлер құрып, үй өмірінің жағдайымен қала өмірінің талғамына еліктеді”. Алайда, сол кездегі кейбір деректерде айтылғандай, қалалардағы қазақтардың негізгі қызметі сауда болды.

Сауда қызметінің барлық түрлерінің ішінде қазақтар саудалық мал шаруашылығында кеңінен қолданылды. Оның дамуымен қазақ халқының құрылымында жаңа әлеуметтік тап пайда болады – малды тек өз қажеттіліктері үшін ғана емес, сонымен бірге сату үшін де өсіріп, өз шаруашылығын нарық қажеттіліктеріне бейімдейтін жаңа байлар (қара сүйек) пайда болады. Сауда мал шаруашылығында сату үшін ең бастысы ет және сүт өнімдері болды.   

Қазақтар да қала өнеркәсібінде болды. “Мәселен, Семейдегі Муслимов, Мусин, Муртазин тері зауыттарындағы жұмысшылардың барлығы дерлік қазақтар болды”. Қазақ ұлтының жұмысшыларының басым бөлігі өнеркәсіптің тау-кен өндіру саласының кәсіпорындарында болды. Өскемен қаласының сипаттамасында сауда объектілерінің: дүкендердің, банктердің, сауда биржаларының, сақтандыру кеңселерінің, сынамалық палаталардың және тағы да басқа болмауы немесе аз болуы фактісі өзіне назар аударады.

Ағаш сауда қатарларының, шағын дүкендердің болуы ғана көрсетіледі, ғалымдардың пікірінше, сауда дүкендері, білім беру және мәдени мекемелер санатына жатқызу орынды болар еді (3-сыныптық қалалық мектеп, Мариин әйелдер мектебі, приход ерлер мен приход әйелдер мектебі, татар мектебі және казак мектебі, кітапхана, мұражай), кейбір басқа нысандар (қоғамдық орындар, қалалық бақ).

Осылайша, XVIII ғасырдың басында – XX ғасырдың басында Шығыс Қазақстанның қала тұрғындарының этникалық және әлеуметтік құрылымдарындағы эволюциялар қалалардың әлеуметтік-экономикалық, саяси өміріндегі өзгерістермен, олардың негізгі функцияларының өзгеруімен тығыз байланысты болды.

Өскемен қаласының қалыптасу және даму ерекшеліктері Кеңес дәуіріне дейінгі және кеңестік кезеңдегі этникалық құрылымдағы эволюция көбінесе қалалық кеңістікті дамытудың нұсқаларын анықтайды. Жиын соңында ғалымдар елді жаңғырту мен дамытудың айқындаушы векторы ретінде дәл қалалық кеңістік призмасы арқылы Қазақстанның одан арғы өркениеттік таңдауы көрінеді деп болжады.