Ахмет Байтұрсынұлы – 105: Халқының жарқын болашағы үшін

Биылғы қыркүйек айының бесі күні қазақтың ағартушы-педагогы, тіл жанашыры, әдебиеттанушы, түркітанушы, ақын және аудармашы, ұстаз, қоғам қайраткері, саяси публицист, қазақ елінің патриоты және жерлесіміз Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 150 жыл толды. «Өрлеу» БАҰО» АҚ Қостанай облысы КДИ филиалының ұйымдастыруымен «21 ғасырдағы А.Байтұрсынұлының  педагогикалық және әдеби мұрасының теориясы мен практикасын интеграциялау» атты дөңгелек үстелі өтті.

Дөңгелек үстелдің модераторы Қостанай филиалының директоры Марионелла Слесарь атап өткендей: «Ұлы жерлесіміздің педагогикалық және әдеби мұрасы өмір сүруге тиіс. Педагогика, әдебиет, лингвистика, аударма мәселелерін ғана емес, саясатты да түсінетін бұл таңғажайып жан-жақты сауатты тұлға туралы әркім білуі керек. Бұл үшін біздің филиал көп жұмыс істейді. «Дөңгелек үстел» – Қостанай облысы әкімдігінің білім және мәдениет басқармаларымен бірлесе отырып, бір жыл ішінде Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасын зерттеу бойынша жүргізген сол үлкен ғылыми-зерттеу жұмысының қорытындысы болып табылады.

Дөңгелек үстелге Қазақстан мен Ресейдің  ғалымдарын, Түркиядан тюрколог-аудармашыны, Қостанай және Қарағанды қалаларының мектеп, гимназия директорларын шақырдық. Дөңгелек үстеліміз офлайн және онлайн режимінде өтті. Сондықтан болар, дөңгелек үстелге қатысушылардың ауқымында шек болмады.Бізге облыс орталығынан ғана емес, облыстың ең шалғай аудандарынан да оқу орындары байланысқа шықты. Шараға біліктілікті арттыру курстарының тыңдаушылары да қатысты. Дөңгелек үстелдің мақсаты өз мәресіне жетті деп есептеймін: ұлы ағартушы-жерлес туралы бұдан да қызықты мәліметтерді курсанттарымыз ауылдағы мектеп аудиториясына тікелей жеткізеді деген үміттемін».

Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте Торғай облысы (қазіргі Қостанай облысы) Жангелді ауданы Сарытүбек ауылында дүниеге келген. Бұл дана адам қиын-қыстау, қиыншылықтар мен қиыншылықтарға толы ғұмыр кешті. Ол тұтқындар мен түрмелерден өтті, жала мен қуғын-сүргіннің құрбаны болды, мұны біздер, ұлы ағартушының қазіргі жерлестері де, республикамыздың тәуелсіздігі «Алаш» қайраткерлеріне оңай берілмегенін түсінуіміз керек.

Бірақ, Ахмет Байтұрсынұлы өмірдің қаншама қиыншылығына қарамастан, көптеген ұлы істерді тындырды. Қазақ халқына сіңірген баға жетпес қызметі үшін Мұхтар Әуезов оны «қазақ зиялыларының көсемі» деп атаған. Ахмет Байтұрсынұлы шын мәнінде көп қырлы тұлға болды. Оның қазақ халқының ғылымы мен мәдениеті қазынасына сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Дөңгелек үстелде оның тұлға ретінде кейбір қырлары ғана айтылды. Жерлесіміздің мұрасы тек белгілі болып қана қоймай, Еуропада, шетелде де зерттелгені анық.

Бұл туралы дөңгелек үстел қонағы, Қостанай облысы әкімдігінің мәдениет басқармасының «Торғайдың Жангелдин мұражайлар кешені» КММ директоры Гулбану Сәрсекей айтып өтті. Ұлы жерлестің өмірі мен шығармашылығына қатысты баға жетпес деректердің терең зерттеушісі, насихаттаушысы бола қоймай, Ахмет Байтұрсынұлының туған жерін әлемдік деңгейде танытып, мерекелік шараларға тікелей араласты.

«Алаш» жалпыұлттық қозғалысының рухани көсемі, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымының негізін салушы, тіл жанашыры, аудармашы, ақын, тұңғыш ұлттық  «Ұлт ұстазы» газетінің редакторы және шығарушысы. Оны тек Қазақстан тарихында ғана емес, лайықты орын алатыны сөзсіз. Қазақ халқының рухани көсемінің 150 жылдық мерейтойының БҰҰ есте қаларлық даталар күнтізбесіне енгізілуі Ахмет Байтұрсынұлы тұлғасының ауқымдылығының асқақтығын айғақтайды. Парижде өткен басқосуда ЮНЕСКО бас директорының орынбасары Син Цю Ахмет Байтұрсынұлының қазақ өркениеті, тілі мен мәдениеті үшін атқарған маңызды рөлін атап өтті.

Гулбану Кулетқызының айтуынша, жерлесіміздің шығармашылығын шараға қатысқан түркітанушылар ғана емес, Англия, Франция және басқа да елдердің әдебиеттанушы ғалымдары жақсы білетіндігіне таң қалды. Бұл туралы білу және сонымен бірге Байтұрсынұлының республиканың тәуелсіздігіне қосқан елеулі үлесін ескере отырып, олардың туған жерінде – Қазақстанда өз жерлестері туралы оншалықты көп білмейтінін мойындадым  және бұл олқылықтың орнын толтыру керек.

Оның идеясын тарих ғылымдарының кандидаты, «А.Байтұрсынов атындағы Қостанай Өңірлік университеті» КЕАҚ әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасының қауымдастырылған профессоры Серікжан Сағындықұлы Исмаилов алды. Ол Байтұрсынұлы мұрасын зерттеп, жерлесіміздің тұлғасының тарихи ауқымы туралы барша қазақстандықтардың білуі керек екенін жеткізді, сонымен бірге: «Бұл тұлғаның тұлғасы елеулі және қайшылықты екенін мойындау керек. Көпшілікке Ахмет Байтұрсыновтың фотосуреті таныс: сақал-мұрты ұқыпты, ұқыпты көз, пенсне көзілдірігі артындағы зерделі жүзі, қатаң галстук.

«Ал, 1926 жылы Бакуде өткен Бірінші Тюркологиялық съездінің кинохроникасында аузында шылымы бар, қалғандарынан жоғары тұрған, қолтығына портфельді ұқыпсыз қысып тұрған, ұзын бойлы адамды көру біртүрлі болды», – деп жазады Зира Наурзбаева. «Төрт бұлт» кітабының авторы. – Ахмет ұзын бойлы, дене бітімі өте күшті ғана емес, сонымен бірге қайсар, жауынгер адам болған. Бұл Байтұрсыновтардың отбасылық қасиеті еді : білікті, өткір тілді, өз ойын ашық айтатын, намысшыл тұлғалар!Осы қасиеттерді бойына сіңірген Ахмет Байтұрсынұлы қоғамның саяси өміріне белсене араласа отырып, Қазақстан тарихында елеулі із қалдырды.

Байтұрсынұлының Қазақ Республикасын құрудағы батылдығы, турашылдығы, жүйелілігі мені ерекше таң қалдырды. Байтұрсынұлы да бұл мәселеге қатысты өз ұстанымын Ленинмен бірге аудиенцияда қорғады. Мұхамеджан Сералинмен бірге олар 1920 жылы Қазақстанның  автономия алуын қамтамасыз етті: республика құрылды!Ахмет Байтұрсынұлының өмірінің маңызды бөлігі, белсенді саяси қызметіне байланысты Орынборда өтті.

Орынборлықтар А.Байтұрсынұлына қатыстының бәрін қастерлейді, – деп атап өтті дөңгелек үстел қонағы – тарих ғылымдарының кандидаты, Ресей өлкетанушылар одағының мүшесі, тынымсыз зерттеуші, осы бір көрнекті тұлға туралы монографияның авторы Татьяна Ивановна Тугай. Торғай орыс-қазақ мектебін бітірген соң, 1891-1895 жж. Байтұрсынұлы Алтынсарин құрған Орынбор мұғалімдер семинариясында оқыған.

Ал 1910 жылдың 9 наурызынан 1917 жылдың аяғына дейін сегіз ай түрмеде отырған соң Байтұрсынұлы қайтадан Орынборда тұрады: өзі оқып, өзгелерге сабақ берді, газет шығарып, ғылыми қызметпен айналысты. Реформашы Ахмет Байтұрсынұлы араб графикасына негізделген тұңғыш қазақ алфавитін құрастырды. Ол кезде тюркі мемлекеттерінің 90 пайызы хаттарында осы қаріпті пайдаланған. Ғалым Орынборда өткен қазақ-қырғыз ғалымдарының съезінде жаңа алфавиттің ерекшеліктерін атап өтті:

«Жаңа алфавит ерекшелігі – тез жазуда, балаларды оқытқанда әр әріпті бөлек бөліп көрсетеді, жазба нұсқасы өте ұқсас. Ең жақсы латын алфавиті болған соң, әдемі әріптерге ауыстырып, бар мәдениетімізді босқа шашудің не керегі бар?»-деді ол.Сөйтіп, 1913 жылдан бастап Ахмет Байтұрсынұлы құрастырған алфавит барлық медреселер мен орыс-қазақ мектептерінде қолданыла бастады.Байтұрсынұлының қызметін замандастары жоғары бағалады. Міржақып Дулатов былай деп жазды:

«Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми-педагогикалық еңбектерінің нәтижесінде бізде қырғыз (қазақ) алфавиті, қырғыз тілінің фонетикасы, синтаксисі мен этимологиясы, әдебиет теориясы мен мәдениет тарихы бар. Ахмет Байтұрсынұлы осы тынымсыз еңбегімен қырғыз әдебиетін биік деңгейге көтеріп, ұлттық мектеп пен туған әдебиеттің  негізін қалады».Ахмет Байтұрсынұлы «Ана тілі бойынша анықтамалық», «Қазақ тілі курсының конспектісі», «Грамматиканы оқуға әдістемелік құрал», «Сөйлеудің дамуы», түрлі хрестоматиялар жазды.

Бұл әдістемелік еңбектер әлі күнге дейін қазақ тілі білімі мен қазақ тілін оқыту әдістемесі саласындағы ғалымдар арасында беделге ие.Дөңгелек үстелге қатысушыларына А.Байтұрсынұлы шығармаларының маңызы мен түрік тіліне аударылуы туралы белгілі ғалым, жазушы, түрік тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі, аудармашы Ашур Oздемир (Түркия, онлайн қосылу арқылы) айтып берді.  А.Байтұрсынұлы Түркияда жан-жақты ғалым ретінде танымал. Бірақ, Байтұрсынұлы жазушы, теоретик, ақын ретінде де қызық.

Бұл еңбектердің кейбірі ғана аударылған, өйткені бізге тек бір тілден екінші тілге мәтінді сауатты аудармашылар ғана емес, сол халықтың тілін ғана емес, оның мәдениетін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, көшпелі халықтың нәзіктігін түсінетін, білетін мамандар қажет – деді ол. Байтұрсынұлының шығармаларының аудармалары түрік кітап сөрелерінде әлі де орын алатынына сенімді. А.Байтұрсынұлы өзінің жазба тілі мен әдебиеті бар халық қана, тәуелсіздікке қол жеткізе алады деген ойын қуаттай отырып, қазақ әдебиетінің дамуына зор үлес қосты.

Байтұрсыновты Қазақстанда «ұлт ұстазы» деп атайды. Ол өз халқының рухани мұрасымен қаруланған адам басқа халықтарға олардың тарихы мен мәдениетіне құрметпен, түсіністікпен қарауға қабілетті деп есептеп, халықты ағартуға ұмтылды.150 жылдан кейін Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық көзқарастары қазіргі заманда өзекті болып отыр. Көрнекті ғалымның мұрасын өскелең ұрпақ зерделеп, мұқият сақтауда. Оның есімімен мектептен бастап жоғары оқу орындарына дейін әртүрлі деңгейдегі білім беру ұйымдары аталған.

Ахмет Байтұрсынұлының ұрпақтары жалғастырып жатқан ағартушылық қызметін Қостанай және Қарағанды облыстарының білім басқармаларының мамандары талқылады. Олар А.Байтұрсынұлы мұрасын зерделеу – ұстаз бен шәкірттерінің тұлғасын арттыруға септігін тигізетін үлкен еңбек екендігіне сүйенді. Оның мектепте, сыныпта және мектептен тыс жұмыстарда үздіксіз жүзеге асырылуы ерекше маңызды.Байтұрсынұлы біртұтас тұлға болды. Халқының мәселесін көрмеген, естімеген адамды дәрменсіз деп санап, игі мақсатқа саналы түрде қызмет етті.

Ахмет Байтұрсынұлы  халқына аянбай қызмет етуді өмірдің басты мақсатына айналдырды. Сол үшін ұстаз, ғалым, саясат, мемлекет қайраткері болып, Отанға адал, риясыз қызмет етудің үлгісін көрсетті. Осындай дана адамдарды ұмытуға болмайды! Бір өлеңінде жазған екен : «Ел бугіншіл, менікі ертең үшін!» деп бізге, ұрпаққа ой қалдырған. «Менің халқым бүгін өмір сүріп жатыр, мен жасаған барлық істерді халқымның жарқын болашағы үшін жасадым!».Жерлесіміздің баға жетпес идеялары – халқымыздың мұрасы!   

Гульмира КАЛИЕВА,
«Өрлеу» БАҰО» АҚ Қостанай облысы
КДИ филиалындағы оқу бөлімінің бас маманы