Қазақстан ғалымдары тұрақты даму мақсаттарын іске асыруда
Жаһандық өзгерістер мен климаттық апаттар қаупі аясында тұрақты даму тек сәнді тақырыпқа айналмайды, бірақ өмір сүрудің қажетті шарты болып табылады. 2024 жылғы Батыс Қазақстан облысындағы көктемгі су тасқыны апаты болды, бұл аймақтың экожүйесінің нәзіктігін және осындай қауіптердің себептері мен салдарын түсіну үшін ғылыми зерттеулердің қажеттілігін талап етуде. Су тасқыны инфрақұрылымға, ауыл шаруашылығына және табиғи ресурстарға айтарлықтай зиян келтірді.
Осыған сәйкес, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті” КЕАҚ ғалымдары экожүйелерді қалпына келтіру және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі міндеттерді ғылыми сүйемелдеуде, инновациялық тәжірибелерді таратуда бірқатар ғылыми-зерттеу жобаларын жүргізуде. Олар Батыс Қазақстан өңірінің табиғи-шаруашылық және әлеуметтік-экономикалық жүйелерінің тұрақты дамуы, яғни аталған өңірде экожүйелерді сақтау бойынша кешенді зерттеулер жасауда.
Бұл зерттеу су тасқынының себептерін зерттеуге, зиянды бағалауға, ландшафттағы өзгерістерді талдауға және болашақта осындай апаттардың алдын алу бойынша ұсыныстар жасауға бағытталған. Олар спутниктік суреттерді талдау, далалық зерттеулер жүргізу және жергілікті тұрғындармен сұхбат жүргізу әдістерінде өолдануда. Бұл зерттеулердің нәтижелері Батыс Қазақстан облысында су тасқыны қаупін азайту және табиғи ресурстарды басқарудың неғұрлым тұрақты жүйесін құру жөніндегі стратегияларды әзірлеу үшін негіз болуға тиіс.
БҚО геожүйелерін кейінгі қалпына келтіру жұмыстары үшін көктемгі су тасқынынан келтірілген залалға мониторинг және талдау жүргізілуде: “Балық шаруашылығы ҒӨО” ЖШС зерттеушілері көктемгі кезеңде (сәуір-мамыр, 2024 ж.) Батыс Қазақстан өңірінің су айдындарында (БҚР) балық ресурстарын түгендеу жұмыстарын жүргізді. Қоршаған орта факторларының мониторингі (гидрология, гидрохимия, токсикология, балықтардың азықтық базасы) және ҚРЗ 12 су айдынында Жайық-Каспий су бассейнінің ақпараттық-бағалау карталарын жасауда.
Атырау және Маңғыстау облыстарының аумағында Каспий теңізінің қазақстандық бөлігін экологиялық қауіптер дәрежесі әртүрлі аймақтарды анықтай отырып, экологиялық картаға түсіруде. Мониторинг шағын көлемді кемелерді пайдалана отырып, Каспий теңізінің жағалау станциялары бойынша жүргізілуде. Ағымдағы жылдың шілде айында Ғылыми-зерттеу кемесін пайдалана отырып, теңізге ауқымды мониторинг және экологиялық картаға түсіру жүргізілетін болады. Жайық-Каспий бассейнінің өзендері соңғы жылдары су аз болған жағдайда, 2023-2024 жылдардағы жоғары су тасқыны балық ресурстарының жай-күйін жақсарту үшін жақсы фактор болды.
Бекіре тұқымдас балықтардың да, жартылай өтпелі балықтардың да көбею тиімділігінің артуы байқалады, көктемгі су тасқынының жоғары жылдамдықпен өтуі уылдырық шашатын жерлерді “жууға”, шөгінділерден босатуға әкеледі. Сонымен қатар, Каспий теңізінің регрессиясымен байланысты жағдай экожүйені қалпына келтіру бойынша шұғыл шаралар әзірлеуге және қабылдауға мәжбүр етеді. Төменгі ағысындағы Жайық өзені гидрологиялық режимі бұзылған Каспий теңізі бассейніндегі әртүрлі биологиялық топтардағы бекіре балықтарының көші-қонының қалыпты динамикасын сақтауға мүмкіндік беретін жалғыз өзен болып табылады. Жайықта бекіре тұқымдас балықтардың салыстырмалы түрде аз өзгерген жағдайда табиғи көбеюі мүмкін, бұл осы өзенге қоныс аударатын бекіре тұқымдас балықтардың толыққанды құрылымын сақтауға мүмкіндік береді.
Екіншіден: “География және су қауіпсіздігі институты” АҚ экспедициялық тобы су басу биіктігін анықтау және өзен арналарындағы су көлемін модельдеу мақсатында су деңгейінің биіктік белгілерін өлшеу үшін топографиялық жұмыстар жүргізді, оған мыналар кірді: далалық-экспедициялық сапарлар, Атырау қаласындағы Төтенше жағдайлар жөніндегі штабтағы жұмыс. Алаңдық морфологиялық сипаттамаларды ҰҰА (ұшқышсыз ұшу аппараты) көмегімен өлшеу жүргізілді, түсірілім нәтижесінде ортофотопландар (жоғарыдан көрініс) және жердің цифрлық модельдері (ЖЦМ) алынды. Зерттеу экспедициясының басты мақсаттарының бірі ұшқышсыз ұшатын аппаратты (ҰҰА) пайдалана отырып, аэрофототүсірілім жүргізу болды.
Үшінші: “Ботаника және фитоинтродукция институты” БҚК биоалуантүрлілігін түгендеу бойынша жұмыстар жүргізілді. Батыс Қазақстан өңірінің 4 облысы бойынша 6 кешенді (Зоология институтының қызметкерлерімен бірлесіп) экспедициялық сапарлар өткізілді. Нәтижесінде биоәртүрлілікті бағалау үшін бастапқы далалық материал жиналды.
Төртінші: “әл-Фараби атындағы ҚазҰУ” КЕАҚ ғалымдары негізгі поллютанттар бойынша атмосфералық ауаның ластануының қазіргі жай-күйіне талдау жүргізілді. 2019 – 2023 жылдар кезеңінде негізгі және маркерлік ластаушы заттардың шоғырлануының кеңістіктік таралуының 288 картасы салынды. Бұл өз кезегінде атмосфералық ауаның ластану агенттерінің кеңістіктік-уақыттық динамикасы туралы жалпы түсінік берді. Сонымен қатар, қосымша 1440 сандық көрсеткіштер алынды, олардың ақпараттық-статистикалық талдауы ауа массаларының ластануының қазіргі жағдайын көрсететін бастапқы модельдерді алуға мүмкіндік берді.
Су басу процестерін талдау үшін қашықтықтан және далалық зерттеу әдістері қолданылды. Қашықтықтан зерттеу әдісі аясында аэрофототүсірілім материалдары мен ғарыштық суреттер алынды. Аэрофототүсірілім нәтижесінде жасалған ортофотоплан мен рельефтің цифрлық моделі су басқан аумақтардың жергілікті аудандарын, өзен арнасының өзгеруін және жағалау сызығының орналасуын анықтауға мүмкіндік берді. Алынған рельефтің цифрлық моделі тасқын сулардың рельеф түзуші процестерге әсерін растайды. Су басу табиғи-шаруашылық жүйелердің жұмыс істеуіне және жалпы жергілікті тұрғындардың тыныс-тіршілігіне теріс әсер етеді.
Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстарының аумақтарында таңдалған учаскелердің топырақ ластануын зерттеу бойынша далалық экспедиция жалғасуда. Аумақты далалық зерттеу барысында топырақты зерттеу, аэрофототүсірілім және топографиялық-геодезиялық жұмыстар орындалды. Топографиялық-геодезиялық жұмыстар санитарлық қорғау аймағынан қашықтықтан 100, 250, 500 және 1000 м топырақ профилінің координаттарын анықтауды қамтыды. Аэрофототүсірілім зерттелетін учаскенің ортофотоланын одан әрі алу үшін DJI Mavic 3 multispectral мультиспектрлі ұшқышсыз ұшу аппаратын қолдану арқылы жүргізілді.
Жер үсті және жер асты суларының сапасына бағалау жүргізілді. Су тасқыны жағдайын бақылауды жүзеге асыру үшін Атырау қаласындағы Жайық өзенінің бассейнінде ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі, ҚР Ғылым комитеті жанынан жедел ден қою штабы құрылды. Штаб жұмысына мамандар, ҚР жоғары оқу орындарының өкілдері, еріктілер және NCOC компаниясы тартылды. География және табиғатты пайдалану факультетінің аға оқытушысы Ермесбай А. Н. кіретін ғалымдар тобы 15.04.2024-20.04.2024 жылдар аралығында Жайық өзені бассейніндегі ағымдағы су тасқыны жағдайына бағалау жүргізді
Барлық қолда бар ақпаратқа кешенді талдау жасалды: аспаптық бақылау кезеңіндегі гидрологиялық бақылауларды талдау. Судың шығу уақыты мен су тасқыны толқыны анықталды. Жайық өзенінің негізгі арнасының гидропосттары бойынша көлденең профильдер салынды және талданды. Зерттелетін аумақтар ландшафттарының қазіргі жай-күйін бағалау Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау облыстарына экспедиция ұйымдастырылды, ол қашықтықтан зондтау және ҰҰА деректерінің көмегімен елді мекендердің жер ресурстарына келтірілген залалды және Батыс Қазақстан өңірінде су тасқынынан келтірілген шығындарды су тасқынынан кейінгі бағалауды мақсат етті.
Су тасқыны нәтижесінде барлау жұмыстары барысында Батыс Қазақстан өңірінде мынадай проблемалар анықталды: қысқа мерзімді болжау жүйесінің болмауы және еріген су ағынының күтілетін көлемі бойынша болжамды деректердің дәлдігі; болжамды деректерді алудың жеделдігінің болмауы, яғни еріген су ағынының көлемін (ылғал қорлары, топырақтың қатуы) анықтауға мүмкіндік беретін көрсеткіштерді өлшеудің автоматты датчиктері жоқ, топырақты ылғалдандыру және тағы да басқалар), барлық өлшеулер маршруттық зерттеу әдісімен қолмен жүзеге асырылады, бұл жанар-жағармайға уақыт пен шығынды қажет етеді.
Және бекеттердің болмауына байланысты даладан еріген су ағынының көлемі бойынша деректерді алу мүмкін еместігі; негізгі өзендер мен арналарда (Қарғалы, Елек пен сол сияқты) гидропосттардың болмауы; мемлекеттік инспектор-мамандардың, инженер-гидротехниктердің, гидрологтардың мемлекеттік бақылау және ГТҚ жұмыс режимін жүргізу бойынша жетіспеушілігі; арықтар мен арналарды, түбін тереңдету және жағалауды нығайту жұмыстарының жеткіліксіздігі су тасқыны қаупі бар өзендердің арналарында (жұмысты қайта бастау қажет (Елек, Қарғалы, Сазды, Жіңішке, Жаманқарғалы); жолдарда су өткізгіш құрылыстардың болмауы, бұл толып кетуге немесе олардың шайылуына әкеледі; жергілікті жердің гидрологиясын, су қорғау белдеулері мен аймақтарының болуын ескермей, су тасқыны қаупі бар аймақтарда тұрғын үйлердің бақылаусыз салынуы.
Биылғы мамыр айының 30-ынан бастап қазіргі уақытқа дейін жер үсті суларын сапаға іріктеу және талдау жөніндегі екі команда және топырақ шурфтарын төсеу жөніндегі команда БҚО – дағы далалық экспедициялық жұмыстардан табылуда. Аталған ғылыми зерттеулер экожүйені қалпына келтіру және өңірлердің тұрақты дамуы бойынша оң нәтижелер алуға бағытталған ғылыми қоғамдастықтың қызметін айғақтайды.
Әлия Сағындыққызы АҚТЫМБАЕВА,
география ғылымдарының кандидаты, доцент
