Инклюзивті білім: Аутизм спектрінің бұзылуы бар балаларды оқыту

Әр адам білімге мұқтаж: өзін-өзі тану, басқа адамдар мен бүкіл әлем, менталитетті қалыптастыру және мамандық алу. Мұндай мүмкіндіктерді беретін оқу процесі. Бірақ оқыту әрдайым оңай бола бермейді және бұл оқытылатын пәндердің күрделілігі, ұжымдағы немесе жаңа әлеуметтік ортадағы қарым-қатынас қиындықтары туралы емес. Барлық уақытта мүмкіндігі шектеулі адамдар болды, бұл олардың қоғамның толыққанды мүшесі болуына мүмкіндік бермеді. Олар бұл мүмкіндікті мемлекет оларға тиісті білім алуға жағдай жасай алған кезде ғана ала алады.

Қазіргі уақытта әлемдік қоғамдастық инклюзивті білім беруді балаларды кез келген кемсітуді болдырмайтын, барлық адамдарға тең қарым-қатынасты қамтамасыз ететін және ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар үшін ерекше жағдайлар жасайтын идеология шеңберінде оқытудың перспективалық ұйымдық нысаны ретінде таниды.  “Инклюзивті қоғамға көшу” – бұл адамдар арасындағы айырмашылықтар тұрақтылыққа қауіп төндірмейтін әлеуметтік қатынастарды қалыптастыруды көздейтін терең және күрделі процесс екенін түсіну керек.

Біздің мектепте оныншы жыл оқудағы ерекше қажеттіліктері бар балалар, соның ішінде аутист балалар оқиды, сондықтан бізде олармен жұмыс жасаудың белгілі бір тәжірибесі, осы балалардың дамуы мен өсуін бақылау мүмкіндігі бар. Менің ойымша, бұл балалармен жұмыс істеу мәселесі білім беру процесінің барлық аспектілері үшін теориялық білімнің жетіспеушілігімен байланысты. Көбісі аутист балалар мамандандырылған мектептерде оқуы керек деп санайды, бірақ халықаралық және отандық тәжірибелер мұндай балалардың инклюзивті білім беру жағдайында үлкен жетістікке жететіндігін дәлелдейді.

Сақталған интеллект, керемет есте сақтау қабілеті, жақсы көрнекі қабылдау оған оқу материалын игеруге мүмкіндік береді. Құрдастарымен және мұғалімдермен байланыс орнатуда қиындықтар туындайды, өйткені мұндай балалар көбінесе орынсыз мінез-құлықты көрсетеді. Бұл бұзушылықтар туғаннан анықталмайтындықтан, ата-аналар көбінесе балалардың дамуын түзетуде уақытын өткізіп алады.  Бала туылғанға дейін әр ата-аналарға ерекше балалардың дамуы жайлы кеңінен ақпарат беру керек деп ойлаймын.

Жалпы алғанда, біздің қоғам күні бүгінге дейін ерекше қажеттіліктері бар балаларды қабылдай алмай отыр. Оларды барынша «тығып», ауылды мекендерге әжесінің қолына жіберіп, диагнозды мойындамай үлкен қателіктер жасайды.  Болашақ аналар мектептеріндегі кәсіби психологтарының жұмысы, бала туылғаннан кейінгі Кеңестер, кем дегенде, мұндай балалармен жұмыс істеуге ішінара көмектесе алады. Бірақ, өкінішке орай, біздің барлық психологтар бұл диагноздарды қабылдамайды, мұндай балалармен жұмыс тәжірибесі өте аз, сондықтан негізгі жүктеме ата-аналарға, содан кейін мектепке түседі.

Кейбір ата-аналар бар ауыртпашылықты өз мойнына алып, арнайы психологиялық білім алады, осы мәселе бойынша іс-шараларға қатысады, сондықтан олардың әрқайсысы өз баласы үшін ең маңызды және сауатты маман болып табылады. Мұғалімдер мұндай ата-аналармен достастықта, тығыз байланыста жұмыс істеген кезде нәтиже тезірек көрінеді.  Ал мұғалімдер үшін негізгі проблема – теориялық білімнің жетіспеушілігі. Өйткені, аутизм әртүрлі, ол әр балада жеке көрінеді, сондықтан әр баламен жұмыс қатаң жеке болуы керек. Мұндай диагнозы бар әр баланың психологиялық білімі бар педагог-ассистент болған кезде өте ыңғайлы.

Біздің мектептің жұмыс тәжірибесі нақты нәтижеге барлық мұғалімдердің, педагог-ассистенттердің, психологтың және ата-аналардың тығыз жұмысында ғана қол жеткізуге болатындығын көрсетеді. Мұндай диагнозы бар бала мектепке келгенде, ата-аналармен  егжей-тегжейлі әңгіме өткізіледі, онда екі тарап осы баламен жұмыс істеудің барлық ерекшеліктерін анықтайды, әр тараптың міндеттерін белгілейді: мектеп не істеуге тырысады және ата-аналар не істеуі керек. Егер мектеп мұндай баланы алса, ол оның міндетті түрде өсуіне кепілдік бере алмайтынын және басқа да жағдайларды бірлесе отырып талқылаймыз.

Жыл бойы шағын педагогикалық кеңестер, ата-аналардың, ассистенттердің және психологтың қатысуымен тренингтер өткізіледі, олар баланың атаулы ерекшеліктерін, онымен қарым-қатынас ерекшеліктерін, тиімді ынталандыру мен қатаң ұстауды түсіндіреді. Әр бала үшін баланың психологиялық ерекшеліктерін, оның қызығушылықтары мен қабілеттерін ескеретін жеке білім беру бағдарламасы жасалады. Тәжірибемізге сүйене отыра, ең бастысы, аяушылық пен сыпайылыққа немесе, керісінше, немқұрайдылыққа бармау керек дейміз.

Бірақ мұндай балаларды әлеуметтендірудегі ең тиімдісі – құрдастарымен қарым-қатынас жасау терапиясы. Мұғалім балаларға қол жетімді тілде сыныптастарының ерекшеліктерін, онымен қарым-қатынас ережелерін түсіндіргенде, оқушылар көп ұзамай мұндай балаларды айналып өтпей, олармен тең дәрежеде сөйлесетін болады.  Сынып жетекшісінің жалпы сынып ата-аналарымен де жұмыс істеуі өте маңызды. Мұнда көп нәрсе мұғалімнің мәселенің мәні мен жұмыс тәсілдерін қалай жеткізе алатындығына байланысты.

Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс, егер бірқатар жағдайлар қамтамасыз етілсе, тиімді болады: әр мұғалімнің әр оқушының психологиялық ерекшеліктерін білуі және осы білімді күнделікті жұмыста қолдануы; оқушыларға толерантты орта құру; тіпті ең қиын жағдайларда да дұрыс дұрыс, сабырлы шешім қабылдау. Мұндай балалармен жұмыс істеу тек дәйекті білім беру әрекеттерін ғана емес, сонымен бірге сезімталдықты, әдептілікті, әсіресе басқа балалардың қатысуымен сақтықты қажет етеді.

Қоғамның аутизм мәселесі жайлы кең хабардар болуы – ерекше балалардың ата-аналарына психологиялық көмек, демеу болар еді. Мұндай диагнозы бар баланың кез келген отбасында туылуы мүмкін. Әлемді мойындатқан ғұламалар арасында да аутизм сырқатымен туылғандар баршылық. Сондықтан, ерекше қажеттіліктері бар балалар біздің қоғамның толыққанды мүшесі екендігін, статистика бойынша әрбір 48-ші бала осындай диагнозбен дүниеге келіп жатқанын ұмытпайық.

Мадина Белгібайқызы ХАСЕНОВА,
№ 4 жалпы орта білім беретін мектептің
директоры – қазақ тілі мен әдебиеті
пәнінің мұғалімі, Ақмола облысы, Көкшетау қаласы