Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Слам­бек Тәуекел: Жазушылыққа баулитын оқу орны керек

Cоңғы отыз жылда қазақ кітабы өндірісін нарыққа бейімдеу мәселесі күн тәртібінен түспей келеді. Деректер кітап нарығының 65-90 пайызы ресейлік, ал 10-35 пайызы (оқулықтарды қоса алғанда) отандық баспалардың үлесінде екенін көрсетеді. Әлеуметтік зерттеулер қазақстандықтардың 15-17 пайызының белсенді, 20 пайызының кітапқа мүлде қызығушылығы жоқ екенін, ал RBC daily мәліметтері елімізде шыққан кітаптардың 40 пайызы тұтынушысына жетпейтінін растайды, – деп жазады республикалық “ЕГЕМЕН ҚАЗАҚСТАН” газетінің сайты.

Жазушылыққа баулитын оқу орны керек. Елімізде кітап оқитындар саны­ның төмендеуін бірқатар сарап­шы сұранысқа ие кітап­тардың аздығымен, сондай-ақ нарықтың Ресей өнімдерімен толыққандығымен тығыз байланыстырады. Бүгінде кітап ісімен айналысатын белсенді баспалар Нұр-Сұлтан мен Алматыда шо­­ғырланған болса, баспа өнім­дерінің 40 пайызы оңтүстік ша­һардың үлесінде. Деректер кітап өндірісінің жылына 10-15 пайызға өсіп отырғанын көр­сетеді. Баспа өнімдерінің статис­тикасын жүргізетін орталық Кі­тап палатасының мәліметтеріне сүйенетін болсақ, өткен жылы  304 баспа тарапынан 4307 аталыммен 22 млн-нан астам кітап жарыққа шыққан. Кітап саны 2018 жылмен салыстырғанда шамамен 2 жарым миллионнан асып, 190 аталымға көбейген.

Бір қарағанда күретамыры бүл­кілдеп жатқан салада тірші­ліктің нышаны байқалады. Десек те, соңғы отыз жылда қоғамдық-саяси жүйеде орын алған өзге­рістер елі­міздің кітап шығару ісіне айтар­лықтай әсер етті. Иә, заман өзгерді. Бірақ кітаптың рухани өнім, тәрбие құралы, ой-өрістің бастауы ретіндегі миссиясына қоғамдық формациядағы өзгерістер үстемдігін жүргізе алған жоқ. Десек те, отандық кітап шығару ісі өндіріс көзі һәм тауар ретіндегі нарықтық талаптар үдесінен шыға алмады. Қаладағы кітап дүкендеріне бара қалсаңыз, осынау рухани тауардың тұтынушысына қан­шалықты қолжетімді екенін, ал оның себеп-салдары біз бол­жағаннан да әлдеқайда тереңде жатқанын аңғаруға болады. Осы орайда кітап шығарудың жай-жапсарына кеңестік дәуір мен дамыған елдер тәжірибесін байланыстыра отырып қозғаған баспагерлер пікірлері арқылы үңілген едік.

Қазіргі қоғамда жазушының ең­бегі бағаланбай қалды деп алаң­дау­шылығын білдірген Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Слам­бек Тәуекел (1 – суретте): «Жазған еңбегіне орай алатын қаламақысы мардымсыз. Ке­зінде жазушылардың көпшілігі жазған кітабына бір көлік мінетін дә­режеде болған. Ол заманда кітаптар елу мың таралыммен шықса, бүгінде көрсеткіш 50 есеге дейін төмендеп кет­ті. Қазақ жазушыларының өз кітап­тарын арқалап жүріп таратып жүргені көңілге қаяу түсіреді. Осыдан-ақ қазақ қаламгерлеріне қаншалықты көңіл бөлініп жатқанын бағамдай беруге болады», дейді. «Жазушы болу үшін де дарын керек, десек те жас жазушыларды оқытатын оқу орны қажет» деген пікірімен бөліскен ғалым-ұстаз жас қаламгерлердің еңбектерін шығарып, насихаттау қажеттігін алға тартады.

«Кітаптың салмағы жазушы­ның иығына түсті. Бүгінде кітап­тары балко­нын­­да сарғайып жатқан қаламгерлер бар», деген пікірмен әңгімесін бас­та­ған «Жібек жолы» баспасының ди­рек­торы, ақын, жазушы Бақытжан Қа­на­пиянов осы орайда Мәдениет және Спорт министр­лігі, баспагерлер қауымдастығы мен кі­тапханалардың түйісу тетігін табу қа­­жет­тігін ұсына оты­рып, озық елдер тәжі­­рибесіндегідей кітап шығару ісіне са­лық­тық же­ңіл­діктер беру қажеттігін айтады. Баспа­гердің айтуынша, сапа­сы жағынан да, мазмұндық тұр­ғы­сынан да бәсекеге қабілетті, ше­­телдік баспагерлердің қы­­­зы­ғушылығын туғызатын отан­дық өнім­дер бар. Бүгінде әлем алдында цифрлы және баспа тү­ріндегі басылымдарды таңдау мүмкіндігі тұр. Цифр­лы кеңістік баспа, полиграфия са­ласындағы бай­ланыстардың дамуы­на ықпал ет­кенімен, кітаптың жөні бір бөлек.

Тәжірибесіз баспалар тендерлерге қатысып жүр. Бүгінде отандық баспалардың көп­шілігі мемлекеттік бағдар­ламаларға арқа сүйеп отырғаны белгілі. Жылына бірді-екілі кіта­бын шығарып жатса, со­ның өзі өндіріске демеу. Дегенмен атал­ған бағдарлама бойынша бөлінетін қаражат теңізге тамған тамшымен бір­дей. Мемлекеттік тапсырысқа баспа на­рығында тәжірибесі жоқ баспалардың қатысып жүргеніне алаңдаушылығын білдірген «Өл­ке» баспасының директоры, жазушы Мереке Құлкенов: «Тендер кезінде жаңадан ашыл­ған, қызметкері жоқ, бас­па жүйесі жолға қойылмаған бас­­палар ұтып кетіп жатады. Бас­па­­лар­дың тәжірибесі мен шығарған өнім­дері неге қаперге алынбайды?» деп қын­жылысын білдіре келе: «Тендерлерде зағиптар қо­ғам­дарына да басымдық беріледі. Бұл да аса назар аударатын мә­селе. Осы тұста мүгедектерді қол­дау­дың басқа да жан-жақты жол­дарын қарастырған жөн», дейді. Баспагердің айтуынша, мем­лекеттік тапсырыспен шыға­тын кітап­тарға мониторинг жасалмауы салдарынан бір атаулы кітап екі жыл қатарынан басы­лады, ал өңірдегі кітапханалар сол кітапты қайталап алуға мәжбүр. Ал «Кітапханаларға әлеу­меттік кітаптарға бюд­жеттен бөлі­нетін қаржыға Солтүстік Қазақстан сияқ­ты өңірлерде Т.Устинова, Д.Дон­цова сияқты ресейлік жазу­шылар­дың кітаптарына қолжетімді бола тұра тапсырыс беріп жататыны қаперге алатын жайт» деп өз тәжірибесіндегі деректерді негізге ала отырып, еліміздегі көптеген мектептердің кітапханаларына соңғы жиырма жылда көркем шығармалар жет­кізілмегенін атап өтті. Осыдан барып жастар кітап оқымайды дейміз.

Иә, кітап дүкендеріндегі қазақ кіта­бының пұшайман күйі жиі айтылып жүр­­ген мәселе. Баспагер атап өт­кендей, қазақ әдебиетіне бұл кітап дүкендерінің бір бұрышы ғана тиесілі. Онда фотоальбомдармен қатар қазақ қаламгерлерінің бірен-саран шығармалары бар. Мұнда Ресей және шетел әдебиетінің сан түрі жекелеген авторлар бо­йынша салтанат құрып тұр. Көр­кем шығармалар жазатын жас қа­ламгерлердің шығармалары са­тылымда жоқтың қасы. Ал бала­лар әдебиеті бөлімінде бір­ді-екілі танымдық басылым­дар мен оқулықтарды ғана кө­руге болады. «Қазақ кітабының қара­пайым оқырманға қолжетімсіз екенінің тағы бір себебі – баға­сының қымбаттығы. Өзіндік құ­нына елу-алпыс пайыз үстеме қосылатындықтан, сатып алуға екінің бірінің қолы жете бермейді. Түптеп кел­генде, қазақ кітабының насихаты төмен. Осылайша түйт­кілді мәселесі бір-бірімен сабақ­тасып жатқан салаға бас­қаша көзқарас қажет», дейді Мереке Құл­кенов. Баспагер атап өткенін­дей, мем­лекеттік тапсырыспен шығатын кітап атаулары жылдан-жылға аза­йып барады. Мұны бөлінетін қаржының аздығымен байланыстырған баспагер бүгінде қазақ кітабын қолдап отырған тек мемлекеттік кітапханалар екеніне тоқталды. Ал еліміздің «Мәдениет туралы» заңында кітап ісін қолдайтын бірде-бір бап жоқ. Кеңес өкіметі тұсында кітап тарату ісімен бүтіндей бір министрлік айналысатын, кейіннен департамент, комитет жұмыс істеді. Қазіргі кезде осы ауқымды сала­ның жұмысы бір бө­лімге ғана қа­рап отыр. Кітаптың жанын түсінбей, қыр-сырына қанықпай отырып, алда шығатын кітаптың жоспарын қалай жасауға болады? Сондықтан да кітаптың табиғатын білетін баспаларды іріктеп алатын уақыт жетті. Ал қазақ кітабының тағдыры мемлекеттің қолында.

Мемлекеттік бағдарлама аясында кітап шығару мәселесіне қатысты сөз қозғаған «Балалар әде­биеті» баспа­сы­ның директоры Шайзада Бәйкенова ми­нис­трлік тақырыптық жоспарды қа­­­рас­тырғанда баспаның тарихына, тәжі­рибесіне назар аудару мә­селесін құп­тады. Кітап шығару ісі ұлттық қа­уіп­­сіздікке тікелей қатысы бар сала бол­ған­дықтан, тақырыптық жос­пар ұсынған бас­паның сертификаты қаперге алынуы тиіс. Көп жағдайда қар­жы жоқ деген желеумен ла­йық­ты деген кітап­тар өтпей қа­лып жатады. Сонымен қа­тар ав­тор­лық құқықты сатып алатын, қала­м­ақыға берілетін қаражат бөлек қа­растырылуы қажет. «Мектеп» баспасының дирек­торы Ерлан Сатыбалдиев на­рықтық экономика жағдайында барлығы жекеменшік болып кет­кендіктен, кеңестік кезеңдегі кітап тарату жүйесін қайта дамыту мүм­кіндігінің жоқ екендігін алға тартады. Ал қазақ тіліндегі кітаптардың дамуы сұраныстың артуымен байланысты.

Өндіріс дамымай, менеджмент жолға қойылмайды. Отандық кітап шығару ісін мем­ле­кеттік баспалар мен баспаха­налардың дамуымен бай­ланыстырған жазушы-ғалым, «Арыс» баспасының директоры Ғарифолла Әнес «Бүгінде елі­мізде бірде-бір мемлекеттік бас­па да, баспахана да жоқ. Кітап шы­ғарып жүрген 1300-дей жеке баспаның төрт-бесеуінде ғана бас­пахана бар», дейді. Кітап сауда жүйесін жолға қою мен дамыту соңғы отыз жылда баспа саласы өкілдерін толғандырып келе жатқан түйткілді мәселе десек, осы орайда шетел тәжірибесін негізге алған баспагер кемінде бір-екі бас­па мемлекеттікі болуы тиіс немесе же­ке­меншік саланы дамытып, әрбір облыс орталығынан, қала берді аудандардан баспаханалар ашу қажеттігін айтады. Алайда көпшілік баспалардың екі жүз данамен кітап шығарып жүргенін тілге тиек етіп, мұндай өндірістік қарқынмен толыққанды нарықтың қалыптасуы неғайбыл әрі менеджмент туралы сөз қозғаудың өзі қисынсыз, деп атап өтті. Бас­пагердің айтуынша, кітап насихаты үшін баспасөз беттерінде кітапқа қатысты айдарларды кө­бейту керек.

Отандық нарықтағы Ресей кітап өнім­­­дерінің көптігін елдегі кітап тапшы­лығымен байланыстыра отырып бас­пагер баспа ісін нарыққа бейімдеу мақ­­­­сатында үш жыл қатарынан қазақ­стан­­дық баспалардың қатысуымен Гёте инс­­­титуты өткізген семинар барысына тоқталды. Осы орайда Германияның Бир­жа одағының тәжірибесі маңызды. Бүгінде атал­ған биржа кітап саудасы жә­не логистикасына қатысты 10 мыңға жуық компания мен 2 мыңнан астам бас­паның басын біріктіріп отыр. Онда әр компания бизнестің ауқымына қарай мүшелік жарна төлеп отырады. Одақтың жұмысын қаржыландыру үшін Франкфурт кітап көрмесін ұйымдастыратын және баспа­ларға маркетингтік қызмет ұсы­натын инвестициялық компания жұмыс істей­ді. Сонымен қатар әртүрлі сала бо­йынша қазақстандық баспа және по­лигра­фия ісінде өзекті болып отыр­ған мамандардың біліктілігін арт­тыру жұ­­мыс­тары жүйелі жолға қойыл­ған. Гер­манияда кітаптың нақты баға­сы да белгіленген. Оған сауда жүйе­сі­нің үстеме қосуға құқы жоқ әрі кітап өнім­деріне салық же­ңілдіктері қарас­ты­рылған.

Дүние жүзінде ең үлкен бизнес көзіне айналған кітап саудасының тетік­терін игеріп, кітап шығару ісін көркем әдебиетпен шектемей, музыка, математика, медицина, т.б. салаларға қатысты өнім түрлерін шығаруды нарықтық та­лап­тарға бейімдейтін кез келді, дейді баспагер. Жекешелендірудің алғашқы жыл­дарында құрдымға кеткен мемлекеттік кітап саудасы жү­йесін қайта қалпына келтіру жа­йындағы пікірімен бөліскен «Қазы­ғұрт» баспасының директоры Темірғали Көпбаев: «Бүгінде «Атамұра­ның» кітап дүкендерінде болмаса, қазақ кітабы жетімнің күйін кешуде. Бұл жағдай стихиялы сипат алып барады», деген қынжылады. «Кітаптан пайда табу қиынның қиыны. Жекелеген кітап дүкендерінің шарттары авторлар үшін тиімсіз. Сондықтан да облыс орталықтарында мемлекеттік кітап сау­да орындарын ашып, қаржыландыру керек» деген баспагер кітаптың өзін­дік құнына қатысты мәселеге де тоқ­талып, менеджментті дамыту қажет, деп атап өтті. Ал «Әдебиеттің әлеу­­меттік маңызды түрлерін басып шы­ғару» бағдарламасы аясында әлеуметтік маңызы, оқырман үшін пайдасы бар кітаптар жарық көруге тиіс. Мем­ле­кет­тік тапсырыспен бір аталым 5 мың данамен жарық көретін болса, оның 3 мыңы кітапханаларға үлестіріліп, 2 мың данасы кітап дүкендері арқылы сатылса игі» деген ұсынысымен бөлісті.

Баспагерлер айтса айтқандай-ақ, отан­дық кітап шығару ісінің бүгінгі бет­алысына қатысты пікір­лер нарықтағы ахуалдың көңіл көншітпейтінін біл­діреді. Қазақтілді кітаптар қолжетімсіз. Тың шығармалардың, авторлардың насихаты кемшін. Көптеген авторлар жеке қаржысына немесе демеушілердің қол­дауымен кітап шығарып жүр. Қалай бол­ғанда да отандық баспа нары­ғында қазақтілді кітаптардың кө­сегесінің кө­геріп отырғаны сала жанашырларының арқасы. Дегенмен де нарық жағда­йында экономикалық тұрғыдан мүм­кін­­дігі мол саланы әрі ұлт руха­ния­ты­ның бас­ты құндылығы қа­зақ тілді әдебиеттерді жарыққа шығарып, насихаттау мемле­кеттің қолдауынсыз жүзеге аспайтынын бүгінгі ахуалдан аңғарамыз. Ендігі кезекте қаламгерлер, баспагерлер мен полиграфистердің ашық алаңдағы тұ­шымды ой-пікірлері тиісті орындардың назарын аударса, салада қордаланған түйткілді жайттардың ше­шімін табуына мүмкіндік беретіні сөз­сіз деп сен­гіміз келеді.