Құқықтық мәдениет: Заңға бағынатын азаматты қалыптастырудың мәні
Жастар – болашақтың “мәңгілік қозғалтқышы”. Қазақстанның өркендеу жолы қазақстандық жастардың даму деңгейімен, мүмкіндіктерімен, құндылық бағдарларымен, экономикалық, саяси және қоғамдық өміріне қатысу дәрежесімен байланысты. Бұл болашақтың негіздері қазіргі кезде қаланады. Жастарды қолдау – бұл елдің ілгерілеуіне салынған инвестиция. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап білім беру, денсаулық, жаңа ақпараттық технологияларға қол жеткізу, кәсіби және жеке бәсекеге қабілеттілік, патриоттық тәрбие, жас ұрпақты сәтті әлеуметтендіру мәселелері басты назарда болды және қалады.
Жас ұрпақтың табысты дамуы мен қалыптасуының маңызды шарты сапалы білім беру болып табылады. Жас ұрпақты тәрбиелеудегі маңызды кезең кәмелетке толмағандар арасындағы девиантты мінез-құлықтың алдын алу болып табылады. “Қиын жастар”,”қиын балалар” барлық қоғамдарда тарихи дамудың әртүрлі кезеңдерінде болды. Олармен жұмысты жасөспірімдерді әлеуметтік оңалту кезеңінде емес, жеке тұлға белгілі бір ортада және нақты жағдайда, яғни отбасындағы тәрбие процестерінен қалыптасқанда бастау керек. Оқушы жастарды құқықтық оқытудың басты міндеті – құқықтық тәрбиенің барлық кешенін жоғары құқықтық сана мен заңдарды құрметтеу дәстүрін қалыптастыруға жұмылдыру.
Құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейі құқық пен құқықтық құбылыстарға оң және нақты көзқарасты, құқықтық тәртіптің әлеуметтік маңыздылығын түсінуді, басқа адамның құқықтарына құрметпен қарауды, заңды мінез-құлық әдеті мен азаматтық-құқықтық қызметті қамтиды. Керісінше, құқықтық мәдениеттің төмен көрсеткіштері-қоғам өміріндегі құқықтың рөлін жоққа шығару немесе асыра бағалау, заң мен адам құқықтарын құрметтемеу, азаматтар мен лауазымды тұлғалардың қолданыстағы заңнаманы жүйелі түрде бұзуы.
Құқықтық мәдениет жеке адамның бостандығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, адамның құқықтық қорғалуына кепілдік береді және азаматтық белсенділікті қалыптастырады, моральдық атмосфераны қалыптастырады, онда барлық адамдар озбырлықтан қорғалған және өз шығармашылығын кедергісіз жүзеге асыра алады. Сонымен бірге, жастар қылмысының өсуіне байланысты біздің қоғамның криминализациясы, заңды нигилизм, құқық қорғау органдарының бастамаларының жеткіліксіздігі және басқа да көптеген проблемалар құқықтық мәдениеттің бірқатар ережелерін қайта қарауды талап етеді. Қазіргі уақытта еліміздің әрбір азаматы жас кезінен бастап заңды, нормативтік актілерді қолдана білуі керек. Бұл мектеп қабырғасынан бастап құқықтық мәдениетті қалыптастыру жағдайында ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Азаматтың құқықтық мәдениетінің маңызды көрсеткіші оның құқықтары мен бостандықтарын білу ғана емес, сонымен бірге оларды жүзеге асыру, бұзылған жағдайда қорғау және олардың әрекеттері мен ұмтылыстары үшін жауап беру мүмкіндігі болып табылады. Әрбір білім беру ұйымы мектеп оқушыларының, педагогтардың және ата-аналар қоғамдастығының құқықтық мәдениетін қалыптастыру бағытындағы қызметті сапалы құру үшін мәдениетті тәрбиелеу және заңға бағынатын мектеп оқушыларын қалыптастыру жөніндегі бағдарламаны басшылыққа алу қажет.
Осы бағыт бойынша мектептің сапалы құрылған жұмысы кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алуға ықпал ететін болады. Құқық бұзушылықтың алдын алудың басты факторларының бірі Қазақстан Республикасы Президентінің 24.08.2009 жылғы № 858 “Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы” жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасында жалпыға бірдей құқықтық оқыту туралы ереженің негізінде апта сайын 1-11 сыныптар аралығында барлық білім беру ұйымдарында өткізілетін құқықтық жалпы оқыту болып табылады. Жалпыға бірдей құқықтық оқыту сабақтары Білім басқармасы бекіткен оқу бағдарламасына сәйкес, сондай-ақ күнтізбелік-тақырыптық жоспарлау сынып сағаттары есебінен 15 минут ішінде өткізіледі. Бұл оқу бағдарламасы Білім басқармасының әдіскерлерімен бірге облыс мектептері педагогтарының шығармашылық тобыменен әзірленді.
Сабақтар педагогикалық процестің барлық санаттары үшін өткізіледі: оқушылар үшін апта сайынғы сабақтар, педагогтар үшін жылына төрт сабақ, жарты жылда 1 сабақ ата-аналар үшін ұйымдастырылады. Әр білім беру мекемесінде құқықтық жалпы оқыту сабақтарының жылдық жоспары жасалды. Сабақтың мазмұны мен формалары оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып таңдалады: бастауыш буында оқушылар оқытудың ойын формалары арқылы қоғамдық нормалардың “әліппесін” үйренеді; орта буында Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтарын реттейтін заңнамалық құжаттар зерделенеді, құқықтық сауаттылық негіздерін түсінеді: кәмелетке толмағандардың қылмыстар мен құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілігі, мүліктік, тұрғын үй және өзге де әлеуметтік қатынастар саласындағы азаматтық-құқықтық жағдайы; жоғары мектеп жасындағы оқушыларға құқықтық білім берудің міндеті оларды кейінгі еңбек қызметіне қажетті құқықтық біліммен және дағдылармен қаруландыру болып табылады, жоғары сынып оқушылары үшін диспуттар, дөңгелек үстелдер, конференциялар сияқты өткізу нысандары ұйымдастырылады.
Осылайша, кіші, орта және орта мектеп арасындағы құқықтық білімді арттыру мен тереңдетуде нақты өзара байланыс пен сабақтастық жүзеге асырылады. Мұнда жұмыстың осы түрінің оң тәжірибесін атап өтуге болады. Биылғы жылдың жеті айының қорытындысы бойынша облыстың аумағында білім беру ұйымдары мен техникалық және кәсіптік білім ұйымдарының кәмелетке толмаған оқушылары 71 қылмыстық құқық бұзушылық жасады, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда 11 бірлікке кем (-13,4%). Сондай – ақ, кәмелетке толмағандарға қатысты жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтардың оң серпіні байқалады, 2019 жылғы 83 жағдайдан 2020 жылы 59-ға дейін (-24 құқық бұзушылық, 28,9%).
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстар мен құқық бұзушылықтардың алдын алу бойынша мектептердің педагогикалық ұжымдарының қызметін ұйымдастыруда қалыптасатын белгілі бір оң үрдістер кезінде жүргізілетін жұмыстың сапасына әсер ететін бірқатар мәселелер шешілмеген күйінде қалып отыр. Облысымыздың білім беру ұйымдарына әдістемелік көмек көрсету мақсатында білім басқармасының мектепке дейінгі және жалпы орта білім беру әдістемелік кабинеті полицияның жас көмекшілері жасақтарының қызметін ұйымдастыру бойынша, сондай-ақ құқық бұзушылықтың алдын алу бойынша (атап айтқанда, құқық бұзушылықтың алдын алу жөніндегі кеңестің қызметін ұйымдастыру, құқықтық жалпы оқыту, профилактикалық есепте тұрған балалармен жеке-профилактикалық жұмыс бойынша) әдістемелік ұсынымдар жинағын әзірледі.
Аталған жәрдемақылар облыстың барлық өңірлеріне жіберілді. Девиантты мінез-құлық студенттерімен мақсатты жұмыс жасөспірімдерді әлеуметтендіруге, оларды қоғамның толыққанды өміріне енгізуге бағытталған. Өйткені, бұл жас ұрпақтың табысты дамуы мен қалыптасуының маңызды шарттарының бірі.
Нұргүл Қуанышбекқызы НҰҒЫМАНОВА,
Жанар Дүйсенбайқызы ДОЩАНОВА,
облыстық білім басқармасының
аға әдіскерлері, Қостанай облысы
