1791 – 2021: Исатай батыр Тайманұлына 230 жыл

Исатай Тайманұлы 1791 жылы Атырау облысындағы Қызылқоға ауданының Тайсойған құмында “Тайман жалы” деген жерде дүниеге келген. Кіші жүздің беріш руынан шыққан. Жоңғар шапқыншылығы кезінде атағы шыққан Ағатай батырдың ұрпағы. Тайманұлы 1836-38 жылдары Батыс Қазақстанда болған халық көтерілісінің саяси көсемі, қайсар қолбасшысы ретінде таныс.

Әуелде Исатай Таймаұлына жала жабылып, ол 1818 жылы Сарайшық түрмесіне қамалады. Беріштің биі Жүзбатыр 20 мың сом ақша беріп, оны түрмеден босатып алады. Ішкі Ордадағы қара халықтың мұң-мұқтажын қорғап, сұлтандар мен билердің әділетсіздігін, зорлық-зомбылығын әшкерелеймін деп жүріп, Исатай 1824 жылы тағы да тұтқындалып, Орынбор түрмесіне жабылған. Тағы да кінәсі дәлелденбей, босатылған. Он тоғызыншы ғасырдың отызыншы жылдары әртүрлі алым-салықтан күйзелген, жайылым жерден айырылған халық қару алып, көтеріліске шыққан.

Бұл 1836-37 жылдары Бөкей хандығындағы Тайманұлы бастаған халық азаттық көтерілісі еді. Исатайдың жанында рухты өлеңімен жігерлендірген Махамбет Өтемісұлы да болды. 1838 жылы Ақбұлақ өзенінің жағасындағы кескілескен шайқаста Исатай батыр да, оның 16 жасар ұлы Оспан да қаза табады.

Құрметті оқырман қауым! Сіздердің назарларыңызға республикалық “ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ” газетінде осыдан он жыл бұрын жарияланған сол кезде Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының бас ғылыми қызметкері болған, тарих ғылымының докторы, профессор марқұм Көшім Лекерұлы ЕСМАҒАМБЕТОВтің “Исатай батыр бейіті: Аңыз бен ақиқат” тақырыбындағы зерттеу мақаласын толық мәтінде ұсынамыз. 

Бүгінгі күннің қадір-қасиетін ұлықтаудың, өткен өмір жолымыздың, халқымыздың басынан кешірген қаралы күндердің тағылымынан сабақ ала білудің маңыздылығын, себебі тарихи сананың ұлттың ұлт болып қалуының кепілі екендігін естен шығармау қажет. Азаттық үшін күрес барысында ата-бабаларымыздың, тіпті, күні кеше ғана, 1986 жылдың желтоқсанында, ұл-қыздарымыздың көрген қорлығы пен зорлығы тарих парағына айналып кетпей, әрбір саналы қазақтың жадында жүруі, Мұстафа Шоқай айтып кеткендей, «тарихтың кейбір күрделі кезеңдерінің қайта оралуынан» сақтандырады, оның бойына бодандық атаулыға, кіріптарлыққа қарсы иммунитет дарытады.

Тәуелсіздікке ешбір балама жоқ, ол – Абсолют, ең жоғарғы құндылық, «тиімділік» те, «дос­тық» та осы заңдылыққа бағын­уы қажет. Сондықтан қоғамдық ғылымдардың алдындағы тұрған міндеттердің бірі – ұлт-азаттық қозғалысының алдыңғы сапында болған қайраткерлеріміздің дүниетанымын, өмірі мен жан­қияр­лық істерін барынша зерделеу, оны ұрпақтан ұрпаққа жеткізу. Сонда ғана біз «бүгінгі бостандықтың, бүгінгі тәуелсіз­дік­тің өзінен-өзі келіп, басымыз­ға қона қалмағанын, азаттық үшін миллиондаған адамдардың қаны шашылып, жаны қиналға­нын, жазықсыз зардап шеккенін» ұғынамыз. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың осы бір ұла­ғатты сөздері, ең алды­мен, менің санамда ел мүд­десі үшін отбасын да, өз өмірін де құрбан еткен Исатай мен Махамбет бей­нелерін жаңғыр­тады.

Халқымыз оларды ерлік пен елдіктің жалаугері ретінде әрқа­шан ұлықтап келеді. Исатай мен Махамбет туралы көркем туындылар да, зерттеулер де баршылық. Алайда, бұл екі тұл­ғаның өмірі түпкілікті пайымдалды дей алмаймыз. Соңғы кезде Исатай Тай­манұлының басына ескерткіш орнату жөнін­дегі баспасөз беттерінде көте­рілген ұсы­ныстарға байланысты батыр сол Шейіт­сайда жерленді ме екен деген бұрын­нан келе жатқан түйткіл көңілге қайта оралады. Қазіргі кезде Исатай мен ба­ласы Оспан Қобда ауданы, бұрынғы «Қиыл» кеңшарының Шекемер (Шикемер) ауылы тұсындағы Шейіт­сай аталатын мекенде жерленген делінуде. Ел аузындағы әңгімелерге негіз­делген бұл болжам Дүйсе­на­лиев Хаттардың «Қазақ әде­биетінде» (1962 ж. 14 желтоқсан) жа­рияланған «Исатай бейіті» деген ма­қа­ласынан бастау алатын секілді.

Онда Қиыл өзенінің бойындағы Шейітсай аталатын сайдың бойына «Бұл жерде 1838 жылы 12 шілдеде батыр Исатай Тайманұлы қаза тапты» деп жазыл­ған қалақша қойылды деп хабарланады. Автор 67 жастағы (сол кезде) Мұқанов Құбаш деген кісі Исатай бейіті жөнінде бұлайша әңгіме еткенін, яғни Шейітсайдың оңтүстігіне қарай 15–20 метр жазықтықта үш мола қатар жатқанын, бір моланың олардан 1–1,5 метр кейініректе орналасқанын айтқан көрінеді. Ертеде Сіңіртасов Оңғарбай көзі тірісінде бір ақтас қойыпты, ол қазір үгіліп біткен, өлік жер ас­тына жерленбей, екі жақтан алын­ған топырақпен беті жаба салыныпты, екі қапталында әлі сол шұңқырдың ізі білінеді деген уәж келтіріледі. Құбаш ақсақалдың айтуын­дағы екі жайтқа назар аударған жөн: біріншісі – соңдарына түскен патша әскерлері мен Баймағамбет сұлтанның жасақ­та­рынан жасырынып, қаза болғандардың асығыстық жағ­дайда жер қойнауына берілуі; екіншісі – Исатайдың басына «ақтастың» қойылуы. Осыған байланысты 2011 жылдың қаңтар айында Сағындық Нияз­құлов­тың «Ана тілі» газетінде жарияланған «Арыстан туған Иса­тай» атты мақаласындағы бір жағдайды тілге тиек етсек. Ол – кезінде Исатай батырдың жатқан жеріне ақ бордың төгілгендігі; оның себебін көнекөз қариялардың бор су тисе кетпейді, қайта қатая түседі, демек, батырдың мәңгілік мекені шатастырылмай, сонадайдан көрініп тұрсын дегені.

Энциклопедиялық басылымдарда Ақ­бұлақ соғысында қаза тапқан көтеріліс­шілердің мүрдесі Шейітсайда жерленген, жергілікті жұрт оны «Қырғын мола» деп те атайды делінеді. Исатайдың қайда жерлен­ге­нін анықтауда батырдың ұрыс даласындағы соңғы сәтін еске түсірген жөн. 1838 жылдың 13 шілде­сінде полковник К.К. Гекенің Орынбор әскери губернаторы В.А. Перовскийге жолда­ған рапортында Исатайдың атына оқ тиюі, содан кейін оны казактардың сүңгімен аттан құлатып, урядник Богатырев дегеннің басынан қылышпен шабуы, келесі бір казактың қансырап жатқан батырдың кеудесінен оқ атуы туралы баяндалады (ҚР ОММ. 4-қ. 1-т. 1996-іс. 50–52-п.).

Бұл құжатта батыр қоршауда қалған секілді көрінеді, бірақ нақтылы қай жерде екені айтылмайды. 1838 жылдың 30 тамызында батырды өлтіруге қатыс­қан адамдарды марапаттауға байланысты жазылған егжей-тегжейлі рапортында К.К. Геке Исатайдың аз ғана топпен бөлі­ніп шығып, шегініп бара жатқан­да үш қазақтың оны танып қалуы, содан кейін казактардың қуып жетіп, сүңгімен аттан түсіргені, құлаған кезінде осы үш пенденің батырдың екі қолына жармасып, қорғануға мүмкіндік бермегені, сол кезде оны жаулардың қы­лышпен шауып өлтіргені жөнінде тәптіш­теледі. Осы құжат негізінде батыр­дың басына тігілген 250 сом бәйгенің жартысы жаңағы үш қазақтың үлесіне тиеді (Орынбор облысы мемлекеттік мұрағаты. 6-қ. 10-т. 4854-іс. 40–41-п.).

Бұл құжат бойынша Исатай ұрыс салып шегініп бара жатқан кезінде қоршауда қалып мерт болған.  Исатай қаза тапқан соңғы ұрыстың бұрынғы Орал облысы, Темір үйезінің (қазір Ақтөбе облысының Қобда ауданы) жерінде 1838 жылдың шілде айында орын алғанын және оның қалай өрбігенін еске түсіре кеткен жөн болар. Көтерілісті басу жөнінде бұйрық алған полковник К.К. Геке зеңбірекпен қаруланған екі жүз адамдық жазалаушы отрядпен Орынбордан шығып, 9 шілде күні Тұзтөбе маңына же­теді де, келесі күні Қобда өзе­ні­нің сол саласы Ешкіқырған бойын­дағы Қызылжар аңғарын­да Баймағамбет сұлтанның бес жүз адамнан тұратын жасағымен қосылады. Олар түні бойы тағы да алпыс шақырымдай жол жү­ріп, 11 шілде күні Қарағанды өз­е­нінің шағын саласы Ақбұлақ өз­енінің жағасына келіп түней­ді.

Біраз авторлар Ақбұлақ Қиылға құяды деп жазады, олай емес. Ақбұлақ Қарағандыға, ал соңғысы оң жағынан Қиыл өзеніне құяды (Қобда ауданында). Қиыл өзені қазіргі Қобда, Ойыл аудандары жерінен ағады, ұзындығы жүз тоқсан шақырым шамасы, Ойыл өзеніне құяды. Көтерілісшілердің басты тобы осы жерде, яғни Қиылдың Ойылға құяр тұсындағы Ақшат деген мекенде орналасады. Исатай мен Махамбет негізгі топтан бөлініп ілгері кетеді. Олар бес жүзге тарта адамдарымен Суықбұлақ өзені маңындағы (Темір үйезі) Баймағамбет сұлтанның ауылдарын шабуды көздейді. Жазалаушылар көтерілісшілердің Ойылдан өтіп, Қиыл бойына жеткені туралы да, Исатай тобының Суықбұлаққа аттану жөніндегі жоспары туралы тыңшыларынан хабар алады.

Олардың Ешкіқырғаннан Ақбұлаққа қарай суыт жүру себебі де осыдан болатын. Суықбұлаққа төте жол Ақ­бұлақтың үстімен ғана өтетінін білетін Геке мен Баймағамбет Ақбұлақ–Қарағанды өзенінің түстігінде қорғаныс штабын құрып, әскерін сай-сайға жасырып, Асфандияр Сүйеуғалин бастаған бір топ қазақты шолғыншылыққа жібереді. 12 шілде күні таңсәріде Исатай тобы Қиылдың арнасымен жарысқан биік дөңге іліккенде осы шолғыншы топқа тап болады да, оның екі адамын қолға түсіреді. Төбеге шыққан олар Ақбұлақтың арғы бетіндегі әскерді көреді. Көтерілісшілерді байқаған казак-орыс әскері мен Баймағамбет жасағы зеңбіректен оқ жаудырып, шабуылға шығады.

Көтерілісшілердің Байма­ғам­бет жа­сағының соңына түсуі, оның кейін бұрылып, Ақбұлақтың арғы бетіне өтіп кетуі, осы кезде жасырынып тұрған екі жүз казак-орыс әскерінің Исатай тобын тықсыра бастауы, көте­рілісшілердің кейін шегінуі, 15–17 шақырым­дай жерде Исатайдың қаза табуы секілді соғыс эпизодтары түрлі дерек­көздерінде, әдебиетте көрініс тапқан. Сонда көтерілісшілер қай бағытта ше­гінді, батыр нақтылы қай жерде қаза тапты, қай жерде жерленді? Зерттеушілердің көпшілігі – көтерілісшілер Шейітсайға қарай ұрыса шегінді, батыр Шейітсайдың жанында қаза тапты деген пікірде (Шейіт­сайдың ол кезде қалай аталғаны белгісіз: мүмкін, Шайтақы, Шитісай, әлде Сейітсай).

1838 жылы 16 шілдеде Орынбор әскери губернато­рының, Ақбұлақтағы ұрысқа қатысқан есімі белгісіз бір қазақтың мәлі­меті негізінде, Орынбор ше­кара комис­сиясының төрағасы, гене­рал-майор Генске жолдаған рапортында Баймағамбет жасағы­ның Исатай тобымен ұрысының Қиыл өзе­нінің бойындағы Қара­ғанды аңғары маңында орын алған­дығы, бұл жердің Елек қорғанынан 100 шақырымдай екендігі туралы көрсетіледі (ҚР ОММ. 4-қ. 1-т. 1982-іс. 200-п.). Осы өңірді жаяу аралаған И.Кенжалиев: «Ақбұлақ деген шағын өзен солтүстік–батыста Жосалы жотасынан басталып, Қиыл­мен қатарласа шығысқа бұрылып Қарағанды өзеніне құяды. Ал, соңғысы 5–10 км.-ден кейін Қора, Дербісәлі таулары­ның арасымен Қиыл өзеніне құяды. Қиылдың оң беті тегістеу болғанымен алыстан биіктей береді. Соның бірі – Қарағанды өзенінің оң жаға­сындағы Шәһитсайы, Исатай қаза болды деп жүрген жер – осы.

Сонымен, ел аузын­дағы аңыз, архив деректері Исатайдың соңғы соғысы осы өңірде болғанын дәлелдейді», – деп жазады (Кенжалиев И. Тайманұлы Исатай. Алматы, 1977. 101-б.). Автордың бұл тұжырымға келуіне сол кезеңде Исатайдың Шейітсайда жерленгені туралы баспасөз беттеріндегі мақала­лар­дың «салқыны» тиген болса керек. Себебі, оның Шолақмолда, не сол өңірдегі басқа да көне қорымдарда болмағаны байқа­лады. Көтерілісшілердің жеңіліс табуы, Иса­тайдың қазасы туралы түрлі құжаттар жинақталған мұрағат қорларында да Шейітсай туралы қандай да бір мағлұмат ұшыраспайды, тек батырдың шегінген серіктерінің соңында оларды қорғап, ұрыс салғаны, қоршауда қалып, «өз ерлігінің құрбаны» болғандығы айтылады (ҚР ОММ. 4-қ. 1-т. 1996-іс. 50–52-п.; Орынбор облысы мемлекеттік мұрағаты. 6-қ. 10-т. 4854-іс. 40–41-п.).

Осыған байланысты Исатай туралы бір хабар беруі мүмкін деп іздестірген еңбектеріміздің бірі Е.П. Ковалевскийдің 1839–1840 жылдары Батыс Қазақ­стан­ға жасаған саяхатының мате­риалдары болатын. Оның «Странствователь по суше и морям» (СПб, 1843) деген еңбегіне тағы бір рет үңіліп, А.Р. Гернгроспен бірге жазған «Описание западной части Киргиз-Казачьей степи» (Горный журнал. 1840. Ч.4. С. 315–346) мақаласын да сараптап шықтық. Алғашқы еңбегінде Исатайдың қаза болуы жөнінде: «Исатай долго прикрывал бегство своих, носясь от одной толпы к другой и метал беспрестанно стрелы в русских.

Он слишком надеялся на своего коня, но сытый конь загорелся; тогда Мугамет (Махамбет. – К.Е.) употребил последнее усилие, чтобы поднять его и посадить на свою лошадь, но было поздно: налетевшие казаки изрубили Исатая. Мугамет опять успел спастись», – деп жазылыпты (Указ. соч. Ч. 2 СПб, 1843. С. 86). Е.П. Ковалевскийдің Иса­тай­дың қашқан топтың соңында шегініп келе жатқанда казак­тардың қолынан өлгені туралы 1839 жылдың күзінде Махамбеттен жазып алған мағлұматы («Исатай долго прикрывал бегство своих, носясь от одной толпы к другой…») К.К. Гекенің хабарларына сәйкес келеді. Ақбұлақ соғысы таңсәріде басталып, түс кезінде аяқталған. Ұрыс Исатайдың қаза болуымен біткенге ұқсай­ды.

Бұл тақы­рыпқа қалам сілтеп жүрген замандас­тары­мыздың бірі Исатайдың денесін ұрыс даласынан алып шығып, Шейіт­сайда жерлеген Махамбет десе, екіншілері «өліктің бетін жасырып, кейін көмген Алаша Сатай деген болса керек» деп жорамалдайды. Қырғыннан Исатай­дың сүйегін жау қолына қалдыр­май алып шығып, жер қойнауына берген Науша батыр Қаржауұлы деушілер де баршылық. Көтеріліс тарихын көптен зерттеп жүрген Ә.Сарай бұл жөнінде: «Көтерілісшілер ұрыс даласында шейіт болғандарды сол күні тапа-талтүсте жиып әкет­­кен. Көтерілісшілер өлікте­рін жиып алғанмен, ұзаққа әкете алмай, сол Шейітсайға жерлеген. Сонда ортақ зират бар… Оны жергілікті жұрт «Қыр­ғын мола» атайды…

Исатайдың бейіті осы Қырғын сайдан түстікке қарай 200 метр жерде» дегенмен шектеледі. Махамбет тобы Ойыл-Сағыз арасына жеткен кезінде Оспан қайтыс болады да, ол да Шейітсайға әкелініп, әкесінің қасында жерленеді. Осыдан кейін олар Жемге бағыт ұстайды да, Хиуаға өтіп кетеді. Ол жақтан 1839 жылдың бас кезінде (қаңтар айы болса керек) оралып, кейін Үлкен Борсық­т­а Е.К. Ковалевскийдің экспедициясымен ұшырасқанын жоғарыда айтып өткенбіз. Көтерілісшілер Исатайдың денесін бірден алып кете алма­ған, 15–17 шақырымдай жерде қуғыншылардан құтылғаннан кейін ғана ұрыс даласына оралып, онда қалған­дарды алып шығуды ойластырған. К.К. Ге­кенің 1838 жылдың 7 тамызында В.А. Перовскийге жолдаған хабарында: «Өлтірілген Исатай Таймановтың сыртқы киімінің қалтасынан Ысық руының кейбір билері мен старшындарынан жіберілген татар тіліндегі хат табылды», – деп көрсетуіне қарағанда, әу баста батырдың денесі жендеттердің қарама­ғында қалған. Әңгіме олар батырдың сүйегіне тиіспей оны ұрыс даласында тастап кетті ме?

Егер бұлай болған жағдайда мүрдені Махамбет бастаған топ сол күні, 12 шілдеде алып кетіп, жерлеген. Себебі, Махамбет пен Үбі бастаған топ бет-алдына шегініп, мерт болған серіктеріне қа­рай­ламай кетуі мүмкін емес. Оны тарихи құжат та жоққа шығар­майды. Ақбұлақ өзені жанын­дағы ұрыс жөнінде К.К. Геке В.А. Перовскийге: «Қалған тобыр шашырап, көзден ғайып болған­да отряд жүктер қалған бұрынғы орынға (Ақбұлақ өзенінің бастауына. – К.Е.) қайтып келді де, сол жерде түнеді. Кешке қарай сұлтан – правитель (Байма­ғам­бет. – К.Е.) екі жеңіл зеңбірекпен қарулан­ған екі жүз казакпен өлгендердің денесін іздеп кел­ген­­дердің үстінен түсуге ниет­теніп тағы бір рет ұрыс даласына барып қайтты. Бірақ олар (көтеріліс­шілер. – К.Е.) өліктерді жинап алып кетіп үлгеріпті және өздері де енді көрінбеді», – деп жазады (ҚР ОММ. 4-қ. 1-т. 1996-іс. 50–52-п.; 1982-іс. 201-п.).

Баймағамбеттің жан ұшырып ұрыс даласын аңдуында сыр бар; сұлтан – Исатайдың денесі­не Махамбеттің, ұлы Досмағам­бет­тің, Үбі батырдың оралатынына сенген, осы есеппен ол ең алды­мен бұлардың көзін құрту­ға, не қолға түсіруге ниеттенген. Тінтіп шыққаннан соң батырдың денесін сол қаза болған жерде қалдырудың астарында Байма­ғамбеттің осы арам ойы жатқан, бірақ сүйекті Махамбет тобы ебін тауып 12 шілде күні алып кеткен. Бұл істі Сатайға, не Наушаға телудің жөні жоқ. Ақбұлақ шайқасында 80-ге тарта көтерілісшілер мерт бол­ған. Мұны мұрағат материалдары да, И.Савичев, А.Рязанов, М.Вяткин секілді зерттеушілер де растайды. Олай болса, ұрыс даласында қалғандарды алып кету үшін бір-екі адам емес, ең кемінде жүзге тарта қазақтар қайтып оралған. Исатайдың денесін жендеттер алып кеткен деген жорамал­дың да қисыны жоқ. Олай болған жағдайда бұл іс құпия қалмас еді.

Оның үстіне Исатайдың сауыт-сайманын шешіп алып кеткені жөнінде ел аузында әңгі­ме сақталған. Жәңгір хан­ның тұтқынында жүрген Иса­тайдың әйелі Несібелі бір күні жолым үйде отырып, Жәңгірдің үйіне кіргізіп жатқан заттардың ішінен Исатайдың қылыш-мылты­ғын, дулығасын, белбеуін іргеден көріп қалып, «Жәңгір ханның тұқымы, Шуласын біздей ұлдарың» деп дауыс салып жылағаны белгілі (Жолдыбаев М. Исатай Тайманұлы // Қазақ әдебиеті. 1937. 3 тамыз). Келесі күні жазалаушылар 12 шақы­рымдай жер жүріп, Қара­ғайлы өзенінің бойына тоқ­тайды да, Баймағамбет «бүлікші ауылдардың» қайда бағыт ұстағандарын білу үшін жан-жаққа жасақтар жібереді. 14 шілдеде көтерілісшілердің ізін сипап қалған сұлтан Ойылға жолға шығады.

Мерт болған көтерілісшілер­дің Шейіт­сайда жерленгені рас та болар. Бірақ Исатай да сол мезетте жер қойнауына берілді ме? Қалай болғанда да «Шейіт­сай­да оқшаулау тұрған үш мола­ның орны бар, соның бірі Иса­тай­дікі» деушілердің пікіріне дәлелділік жетіспейді. Мұқанов Құбаш ақсақалдың (Х.Дүйсен­әлиев­тің айтуында) Исатаймен қатарласа жерленгендердің Үбі, Қабыланбай мен Жақия делінуі де шындыққа жанаспайды. Жа­қия Ақбұлақ қырғынына қатыс­паған, ол 1837 жылдың желтоқ­сан айында Жайық­тан өткенде өкшелей қуған Баймағамбетке тұтқынға түседі (ҚР ОММ. 4-қ. 1-тізбе. 1964-іс. 310–313-п.). Үбі Үсеұлы да бұл жерде жерленбеген, ол Ақбұлақ ұрысынан аман шыққан. Оның бейіті Қаройдан терістікке қарай Дендер тауының сілемдерінде жатыр.

Ал, көзсіз ерлік көрсет­кен Қабыланбай батыр 1837 жылы қараша айында Тастөбе маңында тұтқынға түсіп, айуан­дық жазадан кейін Сібірге жер аударылған болатын. Кейбір авторлар Исатайға то­пырақтың Шейітсайдан бұйыр­ғаны туралы пікірді антрополог Ноэль Шаяхметовке сіл­теме жасау арқылы тиянақ­тағысы келеді. Антрополог, археолог және мүсінші, белгілі ғалым М.М. Ге­ра­симовтың (1907–1970) ғылыми-зерттеу әдісі бойынша өткен ға­сырдың 70-жылдары шамасында Н.Шаяхметовтың Исатай батырдың жерленген орнын анықтауды көздеген қазба жұмыс­тарын жүргізгені рас. Бірақ оның бұл із­деністері сәтсіз аяқталған. 1967–1975 жыл­дары Махамбет, Құрманғазы, т.б. тарихи тұлғалардың бей­нелерін қалпына келтірген бұл ғалым, белгілі журналист Ж.Аупбаевқа былай деп сырын ашқан:

«Кейде ойлаған, қолға алған ісіңнің орындала бермей­тіні де бар. Бұл жәйтті мен соңғы кездері анық байқап жүр­мін. Оған Исатай бейнесін тірілту жайында тер төккен үш жылымның нәтижесіз аяқталға­нын айтуға болады… Омбы архи­вінен табылған деректердің өзі де көмектесе алмады. Өкіне­тінім – сол жазда батыр де­несі­нің қай жерде жерленгенін таба алмай қайтқаным» («Лениншіл жас». 1980. 12 қаң­тар). Шейітсайдағы қорымда қаз­ба жұмыс­тарын жүргізген антрополог Исатай мүрдесін таба алмайды. Олай болса, Шейітсай зира­тындағы оқшаулау тұрған үш, не төрт бейіттің бірі Иса­тай­дікі деп жүрген пікірлер ғылыми тұрғыдан негізделме­ген.

Исатайдың Шолақмолда деген қорымда жерленгені жөніндегі өткен ғасырдың 30-жылдарынан бері айтылып келе жатқан пікірдің не себептен ұмытылғаны белгісіз. Халел Досмұхамедов: «Исатай қырық тоғыз жасында 1838 ит жылы әсеттің он екінші күні соғыста өлді. Сүйегі Темір үйезіндегі Қиыл деген өзеннің бойындағы Шолақмолда деген молада», – деп жазып кеткен болатын. (Х.Досмұхамедұлы. Аламан. Алматы, 1991. 79-б.). Оқыған-тоқыған, Исатаймен аталас (екеуі де – Жайық Беріш) Халелдің бұл сөзіне күмән келтіру қиын. М.Жолдыбаев (1887–1938): «Исатайдың моласы Темір ау­данындағы Қиыл өзенінің жағасында», – дейді (Социалис­тік құрылыс. 1937. 27 шілде).

Өткен ғасырдың 30-жылдары Қ.Жұма­лиев пен сол кезеңде «Т.Байшеркешов» деген есіммен жазып жүрген Тайыр Жароков көтеріліс болған жерлерді аралап, көнекөз қариялармен ұшырасады. Олардың біріншісі – «Исатай Ақбұлақ өзенінің Қиылға қараған бетінде, Ақбұлақтан 15 шақырым жерде өлді» десе, екіншісі – «Исатай 1838 жылы 12 июньде Қиыл суының басында, Ақбұлақ өзенінің бойында (қазіргі Ақтөбе облысының жерінде) өлген… Сүйегі Шолақмолда деген молада көміліпті» деп жазады (Байшеркешов Т. Исатай–Махамбет көтерілісінің басты адамдары // Социалистік құрылыс. Гурьев. 1938. 3 маусым).

Х.Досмұхамедов, М.Жол­ды­баев, Т.Жароков – бала кезде­рінен Исатай мен Махамбетке байланысты оқиғалар туралы әңгімелерді ауыл адамдарынан құлақтарына сіңіріп өскен, сөздеріне жауаппен қарайтын, ел-жұртқа белгілі тұлғалар. «Исатай – Махам­беттің әңгімесін айтқанда Кердерінің, Кетенің, Байұлының шалдарының көзде­ріне жас алғанын өз көзіммен талай көрдім», – деп жазады Халел (Аламан, 73-бет). Кейінгі уақытта айтылып отырған оқиға тарихына аса зер қойған Берқайыр Аманшин: «Шолақмола (солай деп те атайды. – К.Е.) деген белгі – бедерсіз дөңде Исатай Таймановтың моласы жатыр. Басында бір тұтам белгі жоқ», – деп жазып кеткен. Бұл пікірді мына бір құжат та растайды: 1946–1947 жылдары Исатайдың немере ағасы Жабалдың ұрпағы Нәжімеден бабасының моласын іздестірген.

Оған Қазақ ССР Ғылым академиясы Исатайдың моласы Шола­қмолда – Үйтастың аралығында деп жауап қай­тарады. Осыған қарағанда «Исатай­дың басына бұрынырақ бір белгі қойылған екен. Ол мүжіліп құлап қалғаннан соң ағайындары қайтадан басын көтерген» деген сөздердің қисыны жоқ. Шейітсайға бір-екі рет барып қайтып, өз пікірін білдірген Өтебәлі Ғаділше: «Көтеріліс­шілер қаша соғысып, Ақбұлақтан (не Қара­ғанды өзенінің құяр сағасынан) Қиылдың сол жа­ға­лауы­мен төмен кеткен болуы керек. Қиылдың Шейітсай тұсы – аңғары кең, оң жағалауы биік жарлы. Осы жерде көтеріліс­шілер­дің біразын жерлеп, Қиыл­дың оң жағалауымен Ойылға тіке тартуы да мүмкін», – деген жорамал айтады.

Осы жолдардың авторы да 2011 жылдың қазан айының орта­сында Ақтөбе облысы, Әйте­ке би ауданында Әбілқайыр ханның сүйегін қайта жерлеу рәсіміне қатысып, одан кейін Қобда ауданындағы Исатайға қатысты жерлерді аралап қайт­ты. Менің Исатайдың бейітін іздестіру ниетімді білген туып-өскен өлкесінің небір тұңғиық та сырлы шежірелерін құлпырта айтатын Бекарыстан Мырзабаев пен еңбек ардагері, осы өңірдің қадірлі азаматы Сағынай Құ­сайы­нов­тың екі жүз шақырым жердегі Жарсай ауылына өз көлігімен алып жүруі, ақыл-кеңестерімен бөлісіп, жол­бас­шылық жасауы қатты толқытты. Оларға ризашылығым шек­сіз.

Халқының бостандығы үшін күрескен ұл-қыздарын ұлық­тауды өз парызы ретінде есеп­тейтін осындай абзал жандар көбейе түссе ғой, шіркін! Біз Жарсайға түнделетіп жетіп, бұрын «Қиыл» кеңша­рын­да бас инженер болып істеген Еламанов Дүйсенбайдың (1949 ж.т.) үйіне түстік. Жарсай ауылы (Исатай округі) – бұрынғы «Қиыл» кеңшарының орталығы, одан да бұрын Новонадеждинка аталған. Орыс қоныстанушылары қойған осы атау Ақтөбе облысы­ның 2003 жылғы картасында да тұр. Ертеңгі күні (19 қыркүйекте) Сағынай ақсақал, Бекарыстан, Дүйсенбаймен бірге, Х.Досмұ­хамедов айтып кеткен Шолақ­мол­да қорымын іздеп шықтық. Менің серіктерім «Шолақмолда» атты қорымның қайда екенін білмесе де, осы аттас мекенге тура жол тартты.

Ол Қиыл өзені­нің бастауынан төмен қарай жиырма бес шақырым шамасы, ал Жарсай ауылынан солтүс­тік-шығысқа қарай он екі шақы­рым жерде (Шымкент–Самара тас жолының бойында) екен. Шолақмолда ойпатта ор­на­лас­қан, шағын жайлау ретінде көрінді. Ол Ақбұлақ өзені келіп құятын Қарағанды өзенінен онша қашық емес. Мұнда қазір мал бағатын жеке шаруашылық орналасқан. Бірақ бізді қарсы алған малшы жігіт ол маңда Шолақмолда зираты дегеннің барлығы туралы ешнәрсе білмей шықты. Дегенмен, біраз ойланып тұрып, жаңа танысымыз Шола­қмолда мекенінен оңтүстік-батыс­қа қарай төрт-бес шақы­рым жерде, Төлей сайының оңтүс­тік бетіндегі төбешікте орналасқан қорым барлығын айтып, біздерді сонда алып барды.

Қорым Жарсай ауылынан шы­ғысқа қарай, шамамен он ша­қырым жерде. Қорым­ның тура солтүстігінде үш-төрт шақы­рым­дай жерде Төлей шоқысы тұр. Оңтүстікке қараған ақ бөр­бастау беті алыстан көрінеді. Төлей шоқысынан ары қарай – Қаратау, онан ары – Үйтас. Тө­лей шоқысының оңтүстік алабынан басталатын Төлей сайының суы қорым­ның солтүстік жағы­нан өтіп, шығыс бетіндегі Шола­қмолда нүктесінің батысымен Қара­ғанды өзеніне құятынға ұқсайды (болжап айтып отырған себебіміз – жаяулап жүріп, өз көзімізбен көре алмау­шылық­тан). Қорым Ақбұлақтың бастауынан батыс, оңтүстік–ба­тыс­қа қарай жиырма екі–жиырма үш шақырымдай жерде; ормен сай жарына дейін қоршалған.

Қорымда үш-төрт құлпытас қана сақталыпты. Олардағы: «Руы Кете, Мұсағали ұлы Жұмағали, 21 жасында офат болды, 1861 жылы. Жаздырған әкесі». «Руы Кете, Тұрысбай баласы Көкен, 19 жасында 1881 жылы офат болды». «61 жасында… 1867» (басқасы оқылмады) деген жазуларға қарағанда, бұл жердің Кетелердің – рулық қорымы (мүмкін, Намазғұл Кете болуы) деуге болатын сияқты, сонымен бірге, оның көне жерлеу орны екендігін білдіреді. Тарихтан бұл маңда көбіне Кетелердің өмір сүргендігі және олардың біразының көтеріліске қосылғандығы белгілі. Шолақмолда мекені тас жолдан жеті шақырымдай, ал сөз етіп отырған қорым сегіз шақы­рым жерде.

Қорымның Төлей шоқысы жағында ша­ғын дөңесте екі-үш бейіт бар екен: бі­реуінің басына метр жарымдай құлпытас қойылып­ты, екінші зиратта ешбір белгі жоқ, құлаған орнын­да ақбордың іздері айқын көрі­ніп жатыр. Құлпытастағы жазу оқыл­мады. Мұнан кейін біздер, Х.Досмұха­медов айтып кеткен батыр жерленген жер осы маң­да емес пе екен деген ойға шомып, Қиыл өзе­нінің оң бетінде орналасқан Шейітсай қорымына аттандық. Шейітсайда батырдың мүр­де­сі жер­ленгеніне сенбесек те, Новосельный мекені тұсындағы (2003 жылғы картада) ежелден келе жатқан өткелден көте­рі­лісшілер де өтіп, шейіт болған­дардың біразын осы қо­рым­ға әкелуі мүмкін-ау деген ой торлайды…

Шейітсай қорымы Жарсай ауылынан сегіз, Қиыл өзенінің бастауынан отыз ша­қырым жерде. Қорымның шет жағына 1991 жылы Исатай Тайманов пен баласы Оспан жерленген деп белгітас қойылыпты. Бұл орайда айта кететін тағы бір нәрсе бар. Оспанның әкесінің жанында жерленгені туралы пікірдің де нақтылы дәлелі жоқ, қазақ ұғымына сәйкес болжамнан туған. Ақбұлақ ұрысында жараланған ол бір жұма өткен­нен кейін Ойыл–Сағыз жағында қайтыс болады. Сонда Махамбет, Үбі, ағасы Досма­ғамбет тәуе­­келге бел буып, Исатай бейітіне қайта оралды ма екен?! Бұл да күдік тудырады. Шейітсайда қырық шақты қорымның орны (төбешіктер) бол­ған көрінеді, қазір бә­рі тегіс­теліп кеткен.

Бұл жердің қашаннан бері Шейітсай атал­ғанын анықтай алмадық. Бірінші дү­ниежүзілік соғысқа дейін оның Сейітсай аталғаны тарихи құжаттардан көрінеді. Мұнда 1910 жылдар шамасында Жаналин Құрман­ға­ли­дың қыстауы болыпты. Әкім­ші­лік тұрғыдан Сейітсай да, Шола­қмолда мекені де (осы аттас өзенмен бірге) 1917 жылға дейін Темір үйезінің Қарағанды болысына кір­ген (кейін үйезд Ақтөбе облысына бері­ліп, қазіргі Қобда ауданы құрамына енеді). Сондықтан алға қарайғы із­де­ністер осы Қарағанды болы­сының аумағымен, әсіресе, Шолақмолда өзенінің Қиылға қараған бетімен шектелуі тиіс. Бұл болыс Темір үйе­зінің сол­түстік бөлігінде, Қиыл өзенінің екі жағалауында орналасады. Бұл жерде Қиылға – Үйтас, Шола­қмолда өзендері келіп құя­ды. Ата-бабалары осы маң­дарды мекендеген адамдардың Шолақмолда қорымының нақ­ты­лы қай жерде екендігін білмеуі мү­мкін емес.

Әсіресе, 1907-1910 жылдары қыстауы Шолақмолда өзенінің бастауында болған Сүйін­діков Мараның, Шолақ­мол­да мен Қа­расу көлі маңын қыс­таған Қоңыров Шай­қының (8-ауыл), сонымен бірге, Суық­бұлақ пен Шолақмолда өзендері аралығында егістіктері орналас­қан 2-ауылдың ақса­қа­лдары Шермағамбетов Отаралының, Дос­қанин Тоқтар, Тәжиев Ораз­ғали, Оралбаев Мақан, Жүсіпов Қарағанды, Байбосынов Айт, Жақсыбаев Бесбайдың ұрпақ­тары жадында батыр мүрдесінің қайда жатқаны сақталуы керек. Сіздерден көмек күтеміз, ағайын! Ақбұлақ өзенінің бастауында 3-ауылдың ақсақалы Сартов Есеттің қыстауы тұрған.

Кеңес заманындағы Қиыл мен Қарағанды өзендері аралы­ғында (Қобда ауданы) орналас­қан елді мекендердің, Ақбұлақ пен Ешкіқырған өзендері аралығындағы Ақсуат ауылы, Қарағанды өзенінің бастауын­дағы Ақбұлақ атты ауылдың тұрғындары да Шо­лақ­молда қорымы жөнінде мәлімет беріп қалуы мүмкін. Мәңгүрттіктен арылатын уақыт жетті. Әділеттілік, бостан­дық жолында өмірін қиған Исатай бабамыздың бейітін анықтап, басына тағзым ету – бү­гін­гі ұрпақтың парызы екен­дігін еске салған артық болмас.