Балаңызға дұрыс бағдар беріңіз
Жасөспірімнің ата-анасына кеңес. Адам өмірінің түрлі кезеңі болады. Бал дәурен – балалық шағы, жасөспірім кезі, толық қалыптасып, өз-өзін тани білген – ересек кезі. Әр шақтың өз ерекшелігі, адам басынан өтетін психикалық жай-күйі болады. Ең қиын кезең – жасөспірім шақ десек қателеспейміз. Себебі дәл осы шақта бала мен ата-ана арасында түсініспестік, кикілжің, реніш орын алып жатады. Міне, осы шақта ата-ана не істеуі керек, туындаған қиындықтарды қалай шеше алады? Осы туралы ой қозғасақ.
Қазіргі таңда ең маңыздысы ол адам тұлғасының өзін-өзі дұрыс бағалай, әрі бақылай білуі. Даму үрдісі өмір бойы тоқтамайды, сондықтан сол үрдіске сәйкес өзін-өзі бағалау дағдылары бүкіл өмір бойы қалыптасады және дамиды. Басқа адамдармен қарым-қатынас тәжірибесі көп болса, сонда ғана адам тұлға ретінде өзі де дамып, көп ақпарат алады. Егер өзін жақсы бағалау және бақылау ерекше маңызды болатын уақыт болса, бұл балалық шақ пен жасөспірім кезі. Жастар өздерінің өзіндік тұжырымдамасын әдеттегіден гөрі жағымсыз етуі мүмкін бірқатар нақты қиындықтарға тап болады. Қарапайым, сүйкімді әрі әзілқой баланың жасөспірім шағына келгенде ата-анасын тыңдамай, ойына келгенін істеуін «Өтпелі кезең» деп айтады.
Достарының ықпалына түсу, ашушаңдық пен негізсіз агрессия, қатерлі жағдайларға әкелуі мүмкін іс-әрекеттер мен жаңа жағымсыз қылықтардың пайда болуы – жасөспірімдердің осы тектес проблемалары ата-аналардың бәріне таныс. Жасөспірімдердің испульсивті қылықтары осы кезеңде мидың табиғи серпінді дамуымен байланысты. Мұндай жағдайда ересектердің не істеуі қажет деген орынды сұрақ туындайды, себебі баланы оның өзі бақылауға ала алмайтын нәрселер үшін айыптап, оған ұрысу негізсіз болып табылады.
Жасөспіріммен отбасындағы өмір рөлдерді ауыстырумен жұптық биге ұқсайды. Сіз бірде жүргізуші рөлінде, бірде жетекші рөлінде, бірде беделді рөлінде, қазіргі жастар субкультурасында ештеңе түсінбейтін «шәйнек» рөлінде ойнайсыз. Бұл рөлдер-маскалар емес (ең бастысы — ештеңе «ойнау» емес), ал ата-ананың үнемі өзгеріп тұратын жағдай мен көңіл-күйге бейімделуге нақты дайындығы, өз баласының пікірлері мен көзқарастарына қатысты икемді ұстаным және басқа жеке тұлғаға құрмет.
Сіз «ата-аналардың еңсерілмейтін беделі» кезеңі ешқашан қайтарылмайтынын мойындауға тура келеді, сондықтан командалау мен басқаруды тоқтатыңыз. Бұл кез-келген жасөспіріммен өзара қарым-қатынастың мүлдем жеңіліс стратегиясы. Бұрынғы беделге қайта «лайық» болуға тырысыңыз. Бұл жолда балалар абстрактілі сөздер мен декларацияларға сенбейтінін басшылыққа алу қажет, ол сіздің іс-әрекеттеріңізді, стратегияларыңызды, мәртебелеріңізді талдайды.
Баланы тыңдауға ғана емес, оның реакцияларын бақылауға тырысыңыз. Кейде оның позасы, қимылдары және мимикасы әдеттегі вербалды (ауызша) жасөспірімдер наразылығынан гөрі оның жағдайы туралы жақсы айтады. Өзіңізге «Неге ол дұрыс жауап бермейді?», «Мен қарсыласуды қою үшін не істей аламын?» деген сұрақ қойыңыз. Сеніңіз, ол күресуге келмейді, ол түсінгісі келеді және сізді оған еруге шақырады. «Тәрбиелік әсердің» нақты нәтижесін жоспарламаңыз және оған сүйенбеңіз. Ол бәрібір басқаша болады. Өйткені бұл жұп өзара қарым-қатынас биі. Сіз бір нәрсені ойладыңыз, мүлдем басқаша болса қуаныңыз. Сіздің балаңыз сізді тағы бір стереотиптен құтқарады. Осылайша, ол сіздің жеке өсуіңізге ықпал етеді.
Сіздің отбасыңызда бар отбасылық құндылықтар мен дәстүрлер туралы есте түсіріңіз. Бұл «Жақсы деген не және жаман деген не?» деген екі көзқарасты саралау және салыстыру болады. Моральдық-адамгершілік және этикалық құндылықтарды механикалық түрде беруге болмайды, оның үстіне таңып байлауға да болмайды. Олар қалыптасады және балалық шақта бұл кезең өзінше сипат алады. Егер сіз ойлайтын, ұстанатын құндылық басқаша болса, оны балаңызға күштеп енгізуге тырыспаңыз. Қандай да бір сапаның немесе қасиеттің артықшылықтарын қалай көрсету және оған баланы сендіру жайлы ойланыңыз. Сонда сіз бала
Жасөспірім саз емес, сіз мүсінші емессіз. Өкінішке орай, Сізге нақты ұл немесе қыздан сіздің барлық ұмтылыстарыңызды, армандарыңызды, қиялдарыңызды және амбицияларыңызды іске асыратын «мінсіз» баланың мүсінін жасау мүмкін емес. Оның «Мінсіз Мені» мүлдем басқа. Сіздің мақсатыңыз – оның нақты ұмтылыстары мен мақсаттарынан шыға отырып, өзгеруге және өсуге көмектесу. Балаға оның мақсаттарына нақты қадам жасауға көмектесіңіз. Бұл өзін-өзі анықтау үшін өте маңызды. Балаға өз күшіне сенуге көмектесіңіз, егер қажет болса, нәтижеге қол жеткізу стратегиясын бірге әзірлеңіз. Есіңізде болсын, мұндай жұмыста жетекші рөл және ол үшін жауапкершілік оған тиесілі, сіз баланың сұранысы бойынша өз тәжірибесімен бөлісуге қабілетті «ақсақал» ғанасыз.
Жасөспірімдер кезеңі – бұл бала өміріндегі өзгерістердің қарқынды кезеңі, ол оны толығымен сіңіреді. Жасөспірімге өмірдің үздіксіздігін және өзгерістердің үздіксіздігін және өзін-өзі дамуды сезінуге мүмкіндік беріңіз. Бұл шақ қайта қайталанбайды, ересек өмірдің басындағы бұл кезең бала үшін аса маңызды. Балалардың өмірлік тәжірибесі (өткен), қарқынды өзгерістер (қазіргі) және өзін-өзі анықтау (болашақ) арасындағы қарым-қатынасты және өзара қарым-қатынасты көрсетіңіз, себебі өмірлік сценарий – бұл барлық компоненттерді біріктіретін нәтиже.
Назерке ӘЗІМОВА,
№9 мектебінің педагог-психологы,
Жамбыл облысының Тараз қаласы
