Тіл білімі: Латын қарпіне көшу қажеттілік       

Қазіргі әлемде латын тілі жаңа технологиялар мен прогреске байланысты. Жаңа әліпбиге көшу аға буын өкілдеріне, жастарға, тіпті балаларға да оңай болады. Өйткені қазір жастардың басым бөлігі қазақ тілінде және интернет кеңістігінде мәтіндік хабарламалар жіберу үшін латын әліпбиін қолданады. Жас ұрпақ қазақ тілінің латын әліпбиіне көшуін сәтті алады деп сеніммен айтуға болады.

Жаңа ғасыр — компьютерлік дәуір екендігі бекер айтылмаған. Интернет-кеңістікте қазақ тілінің латын әліпбиіне немесе керісінше онлайн аудармашысын қолдануға болады. Бейімделу үшін шыдамдылық, күш пен уақыт қажет. Қазақстанда латын графикасына көшу жүйелі түрде жүргізілетін болады. Әліпбиді қолданысқа енгізу барысында жұмыс топтары қосымша ғылыми зерттеулер мен сараптамалар жүргізетін болады. Отандық лингвистер қазіргі уақытта латын графикасы негізіндегі болашақ қазақ әліпбиі жауап беруі тиіс критерийлерді айқындап үлгерді.

Латын графикасы негізіндегі жаңа қазақ әліпбиі латын әліпбиіне көшу кезінде басқа елдер тап болған проблемалық мәселелер ескерілгендіктен анағұрлым жетілдірілді. Шетелдік тәжірибе, кеңестік кезеңде латын графикасын енгізу және қолдану ерекшеліктері, түрік мемлекеттерінде: Түркияда, Әзірбайжанда, Өзбекстанда, Түркіменстанда латын әліпбиін енгізу тәжірибесі ескерілді. Бірақ қиындықтар бар.. Тіл дамыған және жазу даму сатысында тұрған елдің тіл саясатында емле мәселесі, әрине, ең өзекті мәселелердің бірі болып қала береді.

Қазір, тез өзгеретін әлемде жаңа сөздер тілге үздіксіз ағынмен енеді, сондықтан сөздердің дұрыс жазылуын, аяқталудың дұрыс қосылуын бақылау қажет. Сонымен бірге, халықты жаңа сөздермен таныстыратын орфографиялық сөздік әр 3-5 жыл сайын жаңартылып отырады. А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтында қазақ тілінің орфографиясы үнемі талқыланып, емле ережелері әзірленуде, қазір емле мамандарының мектебі қалыптасты деп айтуға болады. Бұл жұмыс алғашқы еңбектердің бірі болып табылады, онда тілдік нормалардағы әр түрлі ауытқулар мен қайшылықтардың себептері қарастырылып, ашылды, жазбаша сөйлеуде жиі кездеседі.

Сонымен қатар оларды жүйелеу жолдары ұсынылды. Егер қазақ әліпбиі мен емле ережелерінің жазылу тарихына зер салып қарайтын болсақ, емле ережесі өзгерген кезде тілдің ұлттық ерекшелігін сақтап, қоғамның талабын ескеруге болады. Бүгінгі таңда емле ережелерін сақтамау салдарынан тілде жазуда жүйелілік жоқ. Сондықтан емле ережелеріне қатысты мәселелерді жиі талқылап, бұл туралы халықты үнемі хабардар ету қажет.

Алфавит, графика және орфография-лингвистиканың жеке салалары. Көп жағдайда алфавитті құру, жазу теориясын жасау, емле ережелерін біріздендіру мәселелері ешқандай бөлінбестен ажырамас тұтастықта қарастырылады. Шын мәнінде, емле қағидалары мен ережелері әліпби қалыптасқаннан кейін жасалады, яғни. әріптердің құрамын реттегеннен кейін. Қазақ ұлттық әліпбиін құрастырудың негізгі принциптерін А.Байтұрсынов әзірлеп, қалыптастырды. Оның одан әрі дамуына өткен ғасырда латын және кириллица графикасы негізінде қазақ әліпбиін жұмыс істеген лингвист ғалымдар елеулі үлес қосты.

Сонымен қатар фонетика, фонология және графика, сөйлеу мәдениеті, орфография және орфоэпия, жазу теориясы мәселелерін зерттеген ғалымдар. Латын графикасы негізінде Қазақ ұлттық әліпбиін құрудың жаңа қағидаттарын әзірлеу кезінде олардың зерттеулерін, тұжырымдары мен ұсынымдарын басшылыққа алды. Орфография фонемалардың, морфемалардың, сөздердің дұрыс жазылуын үш негізгі принципке негізделген: дәстүрлі-тарихи, фонетикалық және фонемалық (морфологиялық).

Қазақ тілінде барлық үш қағида қолданылады, бірақ фонемалық принцип жетекші болып қала береді. Фонемалық жазуда алфавиттің бірдей әріптері фонеманы оның барлық модификацияларында, қаншалықты естілсе де, білдіреді. Мысалы, дауыссыз фонемалар (с, ң, з) сөздегі позицияға байланысты өзінің айтылуын өзгертеді. Жаңа латындандырылған әліпби негізінде basshy (басшы) жазылады — айтылады [bashshy] [башшы], jańbyr (жаңбыр) жазылады — айтылады [jambyr] [Жамбыл] және басқалары. Дауысты дыбыстары бар сөздерде бірдей: erke (ерке) жазылады — айтылады [jerke], [ерке], ómir (өмір) — айтылады [wómir], [уөмір] және басқалар.

Жоғарыда аталған дыбыстар — байырғы қазақ, олар қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне енеді. Тіл білімінде мұндай заң бар: ауызша сөйлеуде жиі қолданылатын дыбыстар тіл жүйесіне енеді — жаңа фонемалар пайда болады. Фонологияның бұл әмбебап заңы барлық әлемдік тілдерге тән. Латын графикасы негізіндегі жаңа қазақ хаты мүмкіндігінше аз ғана әріптермен хатта тілдің дыбыстық жағын толық және жай жеткізуге мүмкіндік береді. Емле үнемдеу Заңы-әлемнің барлық тілдері ұмтылатын негізгі қағида.

Қорытындылай келе, қазіргі қазақ орфографиясы негізінен фонетикалық қағидатқа негізделген. Кейбір жағдайларда, емле ережелерін жасау кезінде олар дәстүрлі, фонетикалық, дәйексөз принциптеріне сүйенеді. Қазақ орфографиясының негізгі ережелерінде, қазақ әдеби тілінің базалық нормаларымен бірге жаңа сөздерді жазу үлгілері беріледі. Қазақ орфографиясының негізгі ережелері қазақ тілінің ортологиялық жүйесінде жан-жақты қарастырылған.

Адия Кумаровна ТЕМИРБАЕВА,
№28 мектеп – гимназиясының
бастауыш сынып мұғалімі, Қостанай қаласы

Понравился пост? Расскажи об этом своим друзьям!
Загрузка...

Добавить комментарий