Заман талабы: Дарынды тұлға тәрбиелеу парыз

«Ұстазы мықты елдің-ұстанымы мықты болады» дейді халық даналығы. Бүгінгі заман талабы білімді де білікті, өздігінен тығырықтан шығуға жол таба білетін, өмірге икемді тұлғаны тәрбиелеуді қажет етеді. Заманауи мектепті жаңарту бағыттарының бірі – дарынды балалармен жұмыс. Біздер мұғалімдер, сонымен бірге қазақ халқының болашағы, еліміз үміт артатын, халық болашағын ойлайтын  қабілетті жастарды дайындау-бірден бір алғышарттағы мақсаттарымыздың негізі.

Мұғалім жолы көптеген күрделі және қисынды жолдардан тұратынын біле отырып, мен өзімнің болашағымды айқын көру, оқушыларымды білім нәрімен сусындатып, білім шыңына жетелеу үшін өзімнің мамандығымды яғни осы жолды таңдадым. Ия, осы мақсатқа жету үшін мектепте тиімді мұғалім болу үшін үнемі өзгеріп, біліктілігімізді арттыруымыз қажет. Ол үшін жақсы мұғалім оқушылардың әлеуметтік және тұлғалық дамуына жауапкершілікті сезінуі керек. Ұстаз әрдайым жаңашыл болумен қатар, креативті, әрбір оқушының жүрегінен орын таба алатын тұлға. 

Математика пәнінде оқушылармен әңгімелесу, топтасып, жұптасып қызыға жұмыс жасау, танымдық қабілеттерін дамыту, сергіту сәттерді тиімді ұйымдастыру, қабілеттерін ұштау, сергіту, сыныптағы жақсы психологиялық ахуал туғызу, сыни көзқарастарын қалыптасыру, жаңа әдіс-тәсілдерді әрбір сабаққа шебер қолдануы-мұның барлығы кәсіби шеберлігімде пайдаланылатын оқушылармен жұмыс түрлері болып табылады. Тәжірибе кезінде оқушыларымды асыға күтемін, олардың әрқайсысы бүгін қандай көңіл-күймен келетінін қадағалаймын.

Себебі сабақ бастамас бұрын, оқушыларымның көңіл-күйлерін көтеру мақсатында түрлі тренингтер ұйымдастырып, жақсы психологиялық ахуал туғызу, таңғажайып балалар әлемін тереңірек танып, өз өмір тәжірибемнің, мейірімнің діндерін қондыру-үлкен бақыт. Оқушы-мұғалім, мұғалім-оқушы арасындағы жылы лебізді қарым-қатынасты қалыптастыру-талантты және дарынды балалардың өз орнын табуға, дарындылық таланттық қабілеттерін ашуға қадамның алғы шарты деп білемін. Кез-келген қоғамға ой-өрісі дамыған дарынды жастар қажет, сондықтан менің негізгі міндеттерімнің бірі  – математика пәні бойынша дарынды да талантты балаларды анықтап, үнемі тиянақты дәрежеде жұмыс жасап отыру.

Себебі, талантты оқушылардың дарындылық қабілетін ашу, шығармашылық қабілетін ояту, бұндай оқушылармен жұмыс жасау- бүгінгі күн тәртібіндегі маңызды мәселелердің бірі. Жаңа оқу жылының басында «Дарынды балалар-ел болашағы» атты бағдарламасы аясында дарынды балалармен жұмыс жоспарын жасап, ол балалардың дарындылық қасиетттерін анықтайтын түрлі әдіс-тәсілдерді, тест арқылы, тренингтер арқылы, шығармашылық қабілеттері арқылы анықтап аламын. Менің негізгі жұмыс істеу принципім: оқушылардың интеллектуалды даму жүйесін қалыптастыру, арттыру мақсатында төрт бағытқа бөліп жүзеге асырамын.

Бірінші жұмыс жүргізу бағыты -қазіргі таңдағы уақытпен жарыса дамып келе жатқан озық технологиялар -оқушылардың шығармашылығы мен талантын дамытудың тиімді құралдарының бірі болып табылады. Сондықтан, үнемі сабақ үстінде, қосымша жұмыс жүргізу барысында дарынды оқушылармен барынша коммуникативті ақпараттық-технологиялары пайдалана отырып жұмыс жүргіземін. Екінші бағыт – жоғары сыныптармен жұмыс жүргізу аясында оқыту формасы  және жаратылыстану бағыттарына сәйкес авторлық бағдарламалар, ғылыми жұмыстар, ғылыми мақалалар мен ғылыми баяндама жұмыстырының жасалу жолдарын, әдіс-тәсілдерін үйрету арқылы тапсырмалар беріп, бақылауда ұстап отырамын.

Үшінші бағыт – сыныптан тыс жұмыстар, факультативтер, үйірмелер, қосымша қызметтер арқылы шығармашылық қабілеттерін дамыту. Төртінші бағыт – қиындығы жоғары есептермен, тесттермен, олимпиадалық есептер шығару, жұмыс жүргізу, талдау. Математикаға қызығушылық танытатын мектеп оқушыларына үйірме жұмысында, факультативті сабақтарда олимпиадалар мен логикалық есептер мен тапсырмаларды үзбей орындатып отырамын. Дарынды оқушылар тобы үш компоненттен тұрады: алгоритмдік, геометриялық және логикалық. Сондықтан мен оқушыларға үш компоненттен тұратын тапсырмалар беремін.

Осындай есептерді біртіндеп шешу арқылы олар математикалық есептерді шығару қабілеттерін дамытады. Сонымен бірге, олимпиадалық тапсырмаларды үнемін шығарып отыруды мақсат ету- өте маңызды. Дарынды балалармен жұмыс кезінде «Оқушылардың дарындылығын дамыту картасы» жасалынады. Дарындылықты дамыту картасының негізгі идеясы тұлғаны дамыту механизмі болғандықтан, картамен жұмыс жасау дарынды оқушының субъективтілігін қалыптастыруға ықпал етеді.

«Дарындылықты дамыту картасының» практикалық құндылығы – дарынды оқушылардың шығармашылық даралығын субьективті-индивидуалды негізде дамыту, психологтардың, ата-аналардың, оқушылар мен мұғалімдердің білім беру процесінде өзара әрекетін ұйымдастыру арқылы олардың жұмысының тиімділігін арттыру. Дарындылықты дамыту картасы алты бөлімнен тұрады: бала туралы жалпы ақпарат; оқушының жеке басын анықтау және дарындылығын дамыту; психологиялық бақылаулардың нәтижелері; білім беру қызметі мен бағалау жүйесі; психологиялық және педагогикалық нұсқаулар; шығармашылық және сәттілік.

Дарындылықты дамыту картасымен жұмыс жасау бес кезеңнен тұрады. Мәліметтерді жинау және қорытындылау. Бұл кезеңде білім беру процесінің барлық субъектілерінің қатысуымен жеке тұлғаның күшті және әлсіз жақтары туралы толық сипаттама беріледі. Әрекет жоспары. Дарынды оқушыны дамыту және өзін-өзі дамытуда көмек және қолдау көрсететін субъектілердің іс-әрекетіне түзетулер енгізу. Бұл кезеңде аралық нәтижелер таңдалады. Үшінші кезең – тест, тренинг, сауалнама жасау арқылы оқушылардың мінез құлықтарын, дарындылық қабілеттерінің бағыты анықталады.

Төртіншіден – даму динамикасы, мұнда жеке тұлғаның даму нәтижесі және оқу іс-әрекеті қарастырылады. Бесіншіден – бағдарламаның тиімділігі бағаланады. Дарынды балалардың психологиялық ерекшеліктері немесе «дарындылық белгілері» психологтар арасында пікірталасқа негіз болады. Дарынды балалардың мінез-құлқының ерекшеліктерін ескере отырып, олардың арасындағы жеке ерекшеліктерге назар аудару қажет. Бұл айырмашылықтар балаларды қай бағытқа қызықтыратындығына, ақыл-ой дамуының қарқынына, яғни дарындылықтың дамуына байланысты.

Мектеп табалдырығын аттаған 6-7 жасар баладан білім мен дағдылардың белгілі бір ерекшеліктерін күтуге болады. Мысалы, әріптерді білу, сөздерді буынға бөліп, жиырмаға дейін санау, жұмбақтар мен ертегілерге қызығушылық және тағы да басқалар. Симптомдар баланың жасына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мектептегі ең қиын пәндердің бірі – математика. Психологиялық-педагогикалық зерттеулер көрсеткендей, 6-7 жастағы балалардың барлығы бірдей оқу бағдарламасына сәйкес бір математика курсын оқуға дайын емес.

Сондықтан ата-аналар мен мұғалімдердің міндеті – ересектердің математикадан білім деңгейін анықтап, оларды оқуға үйрету. Мектепке дейінгі жастағы математикаға қабілеті бар балалар: санақ, сандық және реттік нөмірлерді дұрыс қолдану; онға дейінгі сандарды салыстыра білу, көбірек ажырата білу және біркелкі емес объектілердің санын теңестіру үшін аз; заттардың пішіндерін ажырата білу; онға дейінгі заттарды өлшемі бойынша салыстыра білу және оларды өсу немесе кему ретімен орналастыру. Секілді негізгі фундаменттерді білумен қалыптасады.

Осы тұрғыдан бастауыш сыныптардан бастап логикалық ойлау қабілетін дамытатын ауызша тапсырмаларды орындауды үйрену керек. Мысалы, «Жануарлар үйі» жаттығуы. Бұл ойын үшін сіз алты жануардың мөлшерін анықтай алатындай сурет салуыңыз керек (мысалы: піл, арыстан, сиыр, қоңыз, қасқыр, кірпі). Әрбір жануарға үй салу керек және қарындашпен төртбұрыштың өлшеміне байланысты жануарлардың үйіне жол салу керек. Дарынды балалармен жұмыс істеуге арналған арнайы бағдарламалардың қажеттілігі – қазіргі өмір талабы.

Бұл қалай болуы керек? Бұл алаңдаушылық тудыратыны сөзсіз. Ең алдымен, бастысы дарынды балаларға арналған бағдарламалар болуы керек, және талаптардың сипаттамасы келесідей талаптарға сай келу керек: оқушылардың таңдаған пәндерді тереңдетіп оқу мүмкіндігі; оқудағы жауапкершілікті, яғни баланың өзін-өзі тәрбиелеуін қамтамасыз ету; зерттеу әдістерін әзірлеу; логикалық және шығармашылық ойлауды абстракциялау қабілетін арттыру; жаңа идеяларды іздеуді ынталандыру; әр түрлі тәсілдермен жаңа жұмыс табуға ынталандыру; өзін-өзі тану, айналасындағылардың жеке басын түсінуді дамытуға әсер ету; жұмыс нәтижелерін бағалай білу, әртүрлі критерийлер бойынша жұмыс жасау.

Дарынды балаларға арналған мақсаттар мен міндеттер білім беру бағдарламалары барлық талаптарға сай болуы керек. Екіншіден, бұл оқыту мазмұнының өзгеруімен немесе байытылуымен, яғни тереңдеуімен байланысты яғни,белгілі бір тақырыптарды терең зерттеу, ғылымға ұмтылу. Дарынды балаларды қызықтыратын пән туралы түсінігіңізді тереңдету тәсілі. Жетілдірілген оқу бағдарламасы сіздің балаңызға білімнің бір немесе бірнеше саласында жоғары деңгейге жетуге көмектеседі.

Үдемелі оқытуды ескере отырып, баланың кейбір ерекшеліктерін нығайтуға болады: баланың таңдауға деген қызығушылығы артады, интеллектке деген қажеттілік дамиды. Әрине, дарынды оқушымен жұмыс жасайтын кез-келген мұғалімнің сұрақтары көп. «Дарындылық, даналық, шеберлік деген не?», «Дарындылықтың пайда болу себебі неде: қоршаған орта, мұра немесе білім?», «Оқушының дарындылығын, оның әлеуметтік дағдыларын қалай анықтауға болады?», Неге кейбір адамдардікі ерте жаста (Паскаль, Моцарт, Гаусс, Гете, Архимед) ал басқалардың қабілеттері (Ньютон, Гегель, Дарвин, Менделеев, Декарт) ересек жаста көрінеді».

Осы сұрақтарға көптеген жауаптар таба алатын мұғалім ғана дарынды оқушымен тиімді жұмыс жасай алады. Оқушылардың дарындылығы мен қабілетінің дамуы көбінесе мұғалімнің кәсіби біліктілігіне және оның жеке басына байланысты екені анық. Өкінішке орай, қазіргі кезде дарынды балаларды анықтау, дамыту және қолдау білім беру жүйесінің өзекті мәселесі болғанына қарамастан, еліміздің жоғары оқу орындары осы санаттағы студенттермен жұмыс істеуге мұғалімдерді даярлауды ескермейді. Дарынды оқушыларды анықтау, дамыту және оқытуға арналған ғылыми-әдістемелік құралдар жоқ. Сондықтан әр мұғалім оқушылармен олардың семинарларда жинаған тәжірибесі деңгейінде ғана жұмыс істейді.

Бұл талант мәселесін шешуді қиындатады. Дарынды оқушымен жұмыс істейтін мұғалімге қойылатын білімдік-психологиялық талаптарды келесі бөліктерге бөлуге болады. Мұғалімге бағдар беру шарттары: дарынды оқушымен жұмыс істеудің әлеуметтік қажеттілігін сезіну; дарынды оқушылармен жақсы қарым-қатынаста болу; дарынды оқушылармен жұмыс жасаудың тиімді әдістерін тоқтаусыз зерттеу; дарынды оқушының ата-анасымен тығыз қарым-қатынасы; дарынды оқушылармен жұмыс жасауда жоғары нәтижелерге ұмтылу.

Мұғалімнің біліміне қойылатын талаптар: пәнді мемлекеттік стандарттан жоғары білу; мысалы, бизнес нысанын білу. біртұтас педагогикалық процесс; оқушының дарындылық моделін білу; бәрінің теориясын, оны қалыптастыру әдістерін білу; дарынды оқушыларды анықтаудың психодиагностикалық әдістерін білу; оқытудың жаңа заманауи технологияларын білу; дарынды оқушыларға олардың ерекшеліктерін ескере отырып, шығармашылық тапсырмалар дайындай білу.

Мұғалімнің кәсіби шеберлігіне қойылатын талаптар: қабілеті жоғары оқушыларды анықтау әдістерімен жұмыс жасауға дарындылық; дарынды оқушыларға (жеке және топтық) тереңдетілген бағдарлама жасау және тұрақты жұмыс жасау мүмкіндігі; оқушылардың дарындылығын дамытуға қажетті зерттеулер жүргізе білу; дарынды оқушыларды зерттеу үшін психодиагностикалық күнделік жүргізу; оқытудың инновациялық технологияларын қолдану; оқушылармен тіл табыса білу; дарынды оқушылардың оқу нәтижелерін дәл бағалай білу; дарынды студенттерді ғылыми-зерттеу жұмыстарына жіберу; дарынды оқушы олимпиада мен жарыстарға сәтті дайындала алатындай деңгейде жұмыс жасау.

Дарындылықты дамыту құралдары. Жеке ерекшеліктерді анықтағаннан кейін даму басталады. Бұл дегеніміз, баланың әлеуетін нақтылау, жүйелеу және ғылыми тұрғыдан дәлелдеу жоспары жасалып жатыр деген сөз. Жұмысты жүйелі түрде ұйымдастыру: оқу бағдарламаларын құру, жаңа технологияларды қолдану, арнайы психология, педагогикалық әдістер, әлеуметтік бақылау, сыныптан тыс жұмыстар өз деңгейінде, өз бетінше білім алуға жетелейді. Тапсырмалар баланың жасына және деңгейіне сай болуы керек. Шамадан тыс талаптар кері нәтиже беруі мүмкін. Ж.Қараевтың «Тәрбиелік деңгей» әдісі бойынша төрт деңгейдің міндеттерін анықтау арқылы мұғалім тапсырмаларды баланың ерекшелігін ескере отырып беруі тиіс.

Мұғалім оқушыларға проблемалық жағдайаттар, сұрақтар қою арқылы  проблеманы алған білімін жаңғыртатындай етіп жасауы керек, эвристикалық зерттеу әдістері мен зерттеу элементтерін қолдануы керек. Тест түрінде тапсырмаларды анықтағанда тәртіптік дағдыларды да ескеру қажет. Оларды психикалық гимнастика деп те атауға болады. Өзіне деген сенімділік – бұл оқушының нақты мақсат қою және қиындықтар мен шешімдерді жеңудің өзіндік жолын табу тәсілі. Баланың жеке тұлға ретінде дамуы,өзіндік көзқарасының қалыптасуы,ой-өрісінің кеңеюі мектеп қабырғасынан басталады деп ойлаймын.

Сондықтан бүгінгі педагогтың міндеті жеке тұлғаны рухани адамгершілік, ұлттық, жалпыадамзаттық құндылықтар жағынан дамыту үшін оның білім беру алу жолындағы өмірін мәдениетке ену үрдісі ретінде ұйымдастырып, оқушының әр даму кезеңінде әлеуметтік өмірдің мәнін түсінуімізге бағыттауымыз қажет. Сабақ процесінде сыныптан тыс жұмыстарда оқушының білім көлемі меңгертіліп, мінез-құлық өмірге деген белсінділігі артып, рухани-адамгершілік дәрежесі біртіндеп дамиды.Сонда ғана жас ұрпақ болашақта өз ана тілін құрметтей алатын, өзін-өзі басқара алатын, қызмет көрсете алатын тәрбиелі, үлгілі, жаны сұлу, рухани-адамгершілігі таза ең бастысы бәсекеге қабілетті дарынды тұлға болып қалыптасады.

Айгуль Алимжановна АЛТЫБАЕВА,
О.Жұмабеков атындағы ЖОББМ базасындағы
тірек мектебінің (РО) КММ бастауыш сынып
мұғалімі, Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданы

Понравился пост? Расскажи об этом своим друзьям!
Загрузка...

Добавить комментарий