Биология пәнінде ағылшын тілін қолданудың тиімділігі

Шет тілін үйрену мен меңгерудің маңыздылығы бүгінгі күні даусыз мәселе болып табылады. Ағылшын тілі халықаралық тіл болып табылады және басқа шет тілдеріне қарағанда жиірек оқытылады. Ағылшын тілін игеру орынды және оның бірнеше объективті себептері бар: біздің өмірімізге берік енген барлық электронды құрылғылар ағылшын тілінде бейімделген; ағылшын тілі техникалық, өнеркәсіптік, ғылыми, банктік және қазіргі өмірдің басқа салаларында сұранысқа ие, сондықтан ағылшын тілін білу болашақта перспективалы мамандықты игеруге үлкен мүмкіндіктер береді.

Ағылшын тілі-ақпарат алмасудың таптырмас тәсілі. Сондай-ақ, соңғы жылдары әлем ғалымдары жаратылыстану ғылымдары мен медицинаның түрлі салаларында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізгенін атап өтуге болады. Мұнда ағылшын тілі де маңызды рөл атқарды, өйткені ғылымның дамуы бүкіл әлем ғалымдары арасындағы тұрақты байланыс пен ынтымақтастықты қажет етеді; ағылшын тілі-қазіргі әлемде жаһандық болып табылатын түрлі мәселелер бойынша халықаралық конференциялардың, келісімдердің тілі. Кез-келген ғылымның дамуымен осы ғылымның терминологиялық базасы кеңеюде. Биологияның даму тарихы, әрине, грек және латын тілдерімен байланысты, бірақ 20 ғасырда биология ғылым ретінде белсенді дамуда.

Бұл даму, соның ішінде 20 ғасырдың ортасында американдық және ағылшын зерттеушілерінің ДНҚ құрылымы мен рөлін ашумен және сипаттаумен байланысты: Херши-Чейздің ДНҚ рөлі туралы эксперименті, американдық Уотсон мен британдық Криктің ДНҚ құрылымын сипаттауы. ДНҚ молекуласы 1869 жылы Германияда жас швейцариялық дәрігер Иоганн Фридрих Мишер ашқанымен тығыз байланысты. Бұл биологияда биотехнология, гендік инженерия, молекулалық биология сияқты жаңа ғылыми бағыттардың пайда болуына ықпал етті. Бұл ғылымдардың орталықтары бастапқыда Англия мен АҚШ-қа қатысты. Генетика, гендік инженерия, геномика саласындағы зерттеулер бүгінде Ресейде де жүргізілуде.

Қазіргі уақытта ресейлік ғалымдар “Адам геномы” әлемдік жобасына белсенді қатысуда. Гендердің құрылымын білу олардың жұмыс істеу механизмдерін түсінуге, тұқым қуалаушылықтың ағзаның қасиеттері мен белгілерінің қалыптасуына әсерін анықтауға, тұқым қуалайтын ауруларды диагностикалау мен емдеудің жаңа тәсілдерін жасауға мүмкіндік береді. 10 және 11-сыныптарда жалпы биологияны оқу кезінде біз генетика, микробиология, гендік инженерия және биотехнология негіздерін үйренеміз, сондықтан қазақ тілінде баламасы жоқ қазіргі биология саласындағы ағылшын сөздерін аудару қажеттілігіне тап боламыз. Ағылшын тілін және сөздерді аудару ережелерін білу биологиядағы материалды түсінуді және есте сақтауды жеңілдетеді.

Сонымен қатар, біздің елімізде ағылшын тілін басқа оқу пәндерімен, мысалы, биология, химия, физика, информатикамен интеграциялау жүзеге асырылады. Осы пәндерді оқу кезінде жақсы меңгеру үшін шағын жобалар жасау, топтарда жұмыс істеу, пікірсайыстар мен пікірталастарға оқушыларды қатыстыру алдыңғы қатарда тұр. Мысалы “Экожүйелер” тақырыбының биологиясын зерттеу кезінде біз ағылшын ботанигі А.Тенслидің өмірбаянымен, оның экологиялық жүйелер ілімінің дамуына қосқан үлесімен танысамыз. Үй тапсырмасы осы ғалымның өмірбаяны мен қызметі туралы фильм дайындау болуы мүмкін, сонымен қатар тиісті биологиялық терминологияны ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару және осы ұғымдарды түсіндіру тапсырмасы ретінде беруге болады.

Жалпы биология курсында “Ген мен геномның қазіргі заманғы идеялары”, “жасушада тұқым қуалайтын ақпаратты жүзеге асыру” тақырыптарын оқып жатқанда, ағылшын тілі сабағында біз ағылшын, американдық және ресейлік белгілі ғалымдар туралы ағылшын тілінде шағын жобалар дайындауға тапсырма берсек болады (У. Гарвей, Ч. Дарвин, А. Тенсли, Д. Балтимор, Ф. Крик, в. Н. Сукачев, А. А. Бай және т.б.). Содан кейін  бұл жобаларды ағылшын тілі мен биологиядан кіріктірілген сабақта жүзеге асыруға болатыны сөзсіз. Сондай-ақ оқыту бейінін ескере отырып, мектеп бағдарламасының ағылшын тілі бойынша бағдарлануын атап өту қажет. Био-химиялық бағыттағы сыныпта оқытушылар болашақ мамандыққа деген қызығушылықты арттыруға мүмкіндік беретін тақырыптарды қамтиды.

Бұл тақырыптар жобалық технологияларды қолдану кезінде іске асырылады, мысалы, бір жыл ішінде мынадай жобалармен жұмыс жасауға болады: “Менің болашақ мамандығым – биолог (химик, эколог, дәрігер, вирусолог), “Генетикалық зерттеу әдістері”, “Нанотехнология әлемі – биология мен медицинада қолдану мүмкіндіктері”, “Қоршаған орта факторларының адам геномына әсері”, “Зиянды және пайдалы мутациялар”, «Г. Мендель және оның генетикадағы рөлі» және тағы да басқалар. 

Қазақстан мектептерінде ағылшын тілі мен жаратылыстану-ғылыми пәндерді біріктірудің жарқын мысалдарының бірі көптілділік алдындағы 5-6 сыныптар үшін ағылшын тілінде “Биология терминдері ағылшын тілінде” арнайы курсын өткізу болып табылады, оның мақсаты:: 7-9 сыныптарда биологияны көптілді оқыту жағдайында оқушыларды оқу-тәрбие үдерісіне дайындау; эксперимент шеңберінде мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартын орыс, ағылшын тілдерінде орындауды қамтамасыз ету. Аталған арнайы курс бағдарламасының мазмұнында әр түрлі білім беру салаларының пәнаралық байланыстары үйлесімді байланысқан: Биология (5-сыныптарда жаратылыстану ғылымдары), география, тарих және басқалар бойынша.

Бұл, әрине, оқушылардың хабардар болу шекарасын кеңейтеді. Сабақтың барлық 68 тақырыбын күнтізбелік – тақырыптық жоспарлау және әзірлеу бірнеше жылдар ішінде жасалынып, сыналған. Көптілді оқытудың келесі кезеңінде 7-9 сыныптарда биология сабақтары ағылшын тілінде жүргізіледі. Жоспарлау кезінде белгілі бір мазмұнды оқыту мен оқытудың қосымша құралы ретінде шет тілін қолдана отырып, мазмұн мен тілді интеграцияланған оқытуды қамтитын белгілі CLIL (Content and Language Integrated Learning) әдістемесі қолданылады.

CLIL әдістемесіне сәйкес тіл пәннің мазмұнын меңгеру кезінде сыныпта алған дағдыға айналады. Педагогикалық практикадағы көптеген зерттеулер осы техниканың тиімділігін көрсетеді. CLIL-ді қолдану барысында біз осы әдістемені оқытудың негізгі принциптерін ескереміз және ұстанамыз: тіл оқыту және қарым-қатынас үшін қолданылады; бұл оқуға қажетті тілді анықтайтын пән. Біз “Soft CLIL” ұғымдарын басшылыққа аламыз – тіл мұғалімі енгізген кең лингвистикалық мақсаттар және “Hard CLIL” – тақырып шет тілінде оқытылатын тақырыптық мақсаттар мен міндеттер.

Сонымен, CLIL сабағы тілдік сабақ емес және шет тілінде берілген пәндік сабақ емес. CLIL әдісіндегі сәтті сабақ келесі элементтерді біріктіруі керек: мазмұны-белгілі бір оқу бағдарламасының нақты элементтерімен байланысты білімдегі, дағдылардағы және түсінудегі прогресс; қарым-қатынас-тілді үйрену үшін қолдану; таным-тұжырымдаманы (дерексіз және нақты), түсіну мен тілді байланыстыратын ойлау дағдыларын дамыту; мәдениет-өзін-өзі қамтамасыз ету және бірегейлік туралы хабардарлықты тереңдететін балама перспективалар мен жалпы ұғымдардың өзара әрекеті.

Биология сабағында CLIL қолдана отырып, мұғалім сөйлеу әрекетінің барлық төрт түрін біріктіруі керек: тыңдау, оқу, сөйлеу, жазу. Төрт сатыдан тұратын CLIL әдісімен құрастырылған биология сабағының құрылымын қарастырыңыз. Бұл техниканы қолданудың бірінші кезеңін мәтінмен жұмыс деп санауға болады. Мазмұнды балалардың жақсы қабылдауы үшін суреттермен бірге мәтіндерді таңдаймыз. Шет тіліндегі мәтіндермен жұмыс жасау кезінде студенттерге зерттелетін материалды бөлуге көмектесетін құрылымдық маркерлер ұсынылады. Бұл маркерлер лингвистикалық (тақырыптар, субпозициялар) және/немесе диаграммалар болуы мүмкін. “Негізгі білімді” анықтағаннан кейін мәтіннің ұйымдастырылуын талдауға болады.

Екінші кезең – мәтіндер схемалық түрде ұсынылған кезде білімді анықтау және ұйымдастыру. Бұл құрылымдар “тұжырымдамалық шеңберлер” немесе “ойлау диаграммалары” деп аталады және студенттерге мәтіндегі идеялар мен ақпаратты жіктеуге көмектесу үшін қолданылады. Диаграммалардың әр түрлі түрлері қолданылады: топтарды жіктеуге арналған ағаш диаграммалары, иерархиялар, ағын диаграммалары және дәйекті ойлау уақыты, нұсқаулар мен тарихи ақпарат, адамдар мен жерлерді сипаттайтын кесте диаграммалары және олардың комбинациясы.

Мәтін құрылымы оқытуды жеңілдету және тілдік дамуға да, пән мазмұнының негізгі мазмұны саласындағы білімге де бағытталған іс-шараларды құру үшін қолданылады. Үшінші кезең-тілдік сәйкестендіру. Оқушылар мәтіннің өзегін ағылшын тілінде өз сөздерімен ойнай алады деп күтілуде. Оқушыларға қарапайым және күрделі тілді қолдану қажет болғандықтан, мұғалім мәтіндегі пайдалы тілді жақсы бөліп, оны функцияға сәйкес жіктеуі керек. Оқушыларға салыстыру және контраст тілі, орналасқан жері немесе процестің сипаттамасы қажет болуы мүмкін. Оқушылардың пәндік лексиканы қолдануына назар аудару керек. Сабақта мұғалім мен оқушылар енгізген негізгі ұғымдарды үнемі қайталай отырып, материалды жақсы игеру қамтамасыз етіледі.

Төртінші кезең-мектеп оқушылары үшін оқу мақсаттарын ескере отырып, көптеген тапсырмаларды қарастыратын тапсырмаларды дыбыстау. Үлгілік тапсырмалар құрылымының мазмұны келесідей: диаграмманы / суретті / картаны / графикті / диаграмманы атаңыз; мәтінді тыңдаңыз және (тапсырмалардың бірі) кестені толтырыңыз, мәтіннің бөліктерін атаңыз, ақпаратты құрылымдаңыз, процестің кезеңдерін/ нұсқаулықтарды / мәтін тізбегін белгілеңіз, мәтіндегі олқылықтарды толтырыңыз. Жаңартылған мазмұн жағдайында ағылшын тіліндегі биология сабақтарының маңызды кезеңі оқушылардың өзін-өзі бағалау дағдыларын қалыптастыру болып табылады.

Оқудағы өзіндік прогресті түсіну, әлсіз жақтар мен күшті жақтарды анықтау, сондай-ақ жеке стратегияны жақсарту үшін студенттер әрқашан жеке қалыптастырушы бағалауға белсенді қатысуы керек. Өзін – өзі бағалау дағдыларын дамытуды ынталандырудың бір тәсілі-студенттерге өздерінің рефлексивті оқу журналдарын құруға көмектесу. Оқу журналдары студенттерді жаңа материалды игерудегі прогресс пен проблемаларды көрсетуге шақырады, сонымен бірге ойлау қабілеті мен дербестігін дамытады. Сондай-ақ, олар сабақ туралы рефлексивті есептер жазу кезінде мұғалімге пайдалы болуы мүмкін.

Ойын түрінде ұйымдастырылған ең тиімді жаттығулар, өйткені ойын үлкен қызығушылық тудырады. Келесі өрнектерді қолдануға болады – жаңа форматтағы сабақтың ажырамас бөлігі болып табылатын ынталандыру«Good», «Great job», «Brilliant»,  «Perfect»; Егер дұрыс емес немесе дұрыс емес жауап болса, студенттер мұғалімнен келесі қалыптастырушы бағаны ала алады: «Try again», «Not quite right», «Be attentive» және басқалар. Қорытындылай келе, көптеген жағдайларда ағылшын тілінде биологияны оқытуда CLIL әдісін қолдану оқушылардың ынтасын арттырады, саналы түрде бөлінген пәндерге қарағанда зерттелетін мазмұнды тезірек және сенімді игеруге мүмкіндік береді деп қорытынды жасауға болады.

CLIL әдістемесі пәнмен де, шет тілімен де тығыз байланысты. Оны жүйелі қолдану балалардың мәдениетті терең түсінуін қамтамасыз етеді, тіл мен қоғам арасындағы қарым-қатынас тұрғысынан “үлкен суретті көру” қабілетін дамытады. Сонымен қатар, интеграцияланған оқыту сабақтарында алынған дағдылар мен білім әртүрлі тілдердегі көптеген пәндерге қолданылады. CLIL көтермелейтін меңгерілген танымдық және академиялық дағдылар оқушылардың оқуға деген ынтасын, өз қабілеттеріне деген сенімділігін арттыруға ықпал етеді.

Ағылшын тілін басқа оқу пәндерінде қолдану оқу процесіне қызығушылықты арттыруға ықпал етеді, әртүрлі мектеп пәндері саласындағы білімдерін кеңейтеді. Қазіргі адамның өміріндегі ағылшын тілі коммуникативті функцияны ғана емес, сонымен қатар білім беру мен танымдық функцияны да орындайды. Біздің ойымызша, мектепте шет тілі бойынша сапалы дайындық басқа мектеп пәндерін білумен қатар маңызды және университетте шет тілін үйрену үшін пропедевтикалық болып табылады.

Карлыгаш Толешовна ТЕЗЕКБАЕВА,
А. Байжанов атындағы орта мектептің
биология пәні мұғалімі, Алматы облысы,
Қарасай ауданы, Қаскелең қаласы