Аmanzholov university демограф – ғалымы еліміздегі әлеуметтік қақтығыстардың себептерін айтып берді

Елдегі әлеуметтік қақтығыстардың себебі неде? Демографтардың ұсыныстарына құлақ асу қаншалықты маңызды? Осы және өзге де маңызды мәселелер туралы Сәрсен Аманжолов атындағы ШҚУ демограф-ғалымы, тарих ғылымдарының кандидаты Жанна Әубәкірова айтып берді. “Демография – әлеуметтік ғылымдардың негізі”, – дейді Жанна Сәкенқызы. Оның айтуынша, Қазақстандағы демографиялық үрдістерді терең зерттейтін адамдарды саусақпен санауға болады және олардың зерттеулері елдің дамуына айтарлықтай үлес қосуы мүмкін, – деп хабарлайды осы жоғары оқу орнының баспасөз қызметі.

Оның пікірінше, мәселенің зерттелуі Үкіметке бірқатар әлеуметтік проблемаларды шешуге көмектеседі. Әңгіме мектепке дейінгі мекемелер, мектептер, жұмыс орындары, әлеуметтік инфрақұрылым және т.б. туралы болып отыр. Ғалымның айтуынша, мемлекет демографиялық процестердің динамикасын зерттеп, оларды аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау үшін пайдалануы керек.

Қазір Жанна Сәкенқызы әріптестерімен бірге Қазақстанның Білім және ғылым министрлігі қаржыландырған үш ғылыми жоба бойынша жұмыс істеуде. “Біздің зерттеу тақырыптарымыздың практикалық тұрғыдан өзекті және сұранысқа ие екендігін Ұлттық ғылыми кеңес 2020 жылы “Алтайтану” ҒЗО гранттық қаржыландыруға үш өтінім бергенде және үшеуі де конкурстық іріктеуден өткенде растады. “Қазақстанның қазіргі заманғы қалалық кеңістігі” атты бірінші жоба урбанизация процестерін зерттеуге арналған. Біз кезеңдерді бөліп, қалыптасу тарихын зерттедік.

Содан кейін даму тенденциялары мен перспективаларын анықтадық. 30 жыл ішінде Қазақстан қаласының келбеті айтарлықтай өзгерді: халқының саны, этникалық құрамы, әлеуметтік құрылымы. Мәселен, Қазақстанда қала халқының саны ішкі көшіп-қонушылар есебінен ғана емес, әкімшілік-аумақтық қайта құрулар, яғни қалаларға жаңа ауылдық аумақтардың қосылуы есебінен де ұлғайды.

Өкінішке орай, таяудағы қайғылы оқиғалар осы өзгерістердің, соның ішінде ішкі ауылдық-қалалық көші-қонның нәтижелері мегаполистердің проблемаларын, сыни сәттерде “тұрақсыздандыру белдеуіне” айналатын қалалар айналасындағы “кедейлік белдеулерінің” пайда болуын әшкерелегенін көрсетті. Сонымен қатар, жоба аясында қалалық қазақ жастарының репродуктивті және көші-қон жүйесін зерттеуге арналған әлеуметтік зерттеулер жүргізілді”, –  деп атап өтті Жанна Сәкенқызы.

Қазір ғалымдар егжей-тегжей зерттеп жатқан екінші жоба – “Қалалық қазақтардың репродуктивті мінез-құлқының аймақтық ерекшеліктері” деп аталады. “Біз қалада тұратын қазақ халқын зерттейміз (Қазақстан халқының 70% – ын қазақтар құрайды, моноэтностық жылдар өткен сайын арта түседі). Дегенмен, өңірлік бөліністе демографиялық көрініс өзгеше. Мысалы, Қазақстанның солтүстігінде қазақтардың үлес салмағы бар болғаны 29%, ал Қызылорда облысында – 96%. Қазақ халқы қазір барлық демографиялық трендтерді, соның ішінде бала туу үрдісінде де айқын байқалады. Бірақ мәселе бізде аймақтық ерекшелікте. Солтүстік пен оңтүстікте шын мәнінде қарама-қарсы үрдістер. Мұны президент Қасым-Жомарт Тоқаев өңірлік сәйкессіздіктер туралы айтқан соңғы сөздерінің бірінде атап өтті”, – дейді ғалым-демограф.

Ғалымдар репродуктивті мінез – құлықтың екі моделін анықтады: солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс. Екеуі де, олардың пікірінше, дағдарыс жағдайында. Біріншісі – бала туудың төмендігі, өлім-жітімнің жоғары болуы және көші-қон әлеуетінің жоғары болуы, сондай-ақ халықтың қартаюы. Екінші модель – ұзақ уақыт бойы оң ретінде қабылданып келді. Өйткені туу деңгейі жоғары. Алайда, бұл екі сценарий де дағдарыстық сипатқа ие, олардың әрқайсысы өз мазмұны бойынша мүлдем өзгеше елеулі әлеуметтік-экономикалық тәуекелдер кешенін талап етеді.

Сонымен, оңтүстік-батыс моделі халықтың жоғары тығыздығы, халықтың “жас” жастық құрылымы, көп балалы болудың репродуктивті белгілері аясында туудың жоғары деңгейімен сипатталады. Әлеуметтік сауалнама барысында Түркістан, Маңғыстау және басқа да оңтүстік және батыс облыстарының қалалық әйелдері төрт және одан да көп баласы бар көпбалалы отбасыларға оң көзқараспен қарап, қалайтындарын білдірді. Бұл құнарлылықтың өзіндік дәстүрлері бар ерекше әлеуметтік-мәдени орта. Ал, мысалы, Петропавл қаласының қазағын алайық, ол өзге әлеуметтік-мәдени ортада өмір сүреді, онда 70% – қазақ халқы емес, онда ол көп жағдайда аз балалы отбасыға бағдарланған”, – дейді ғалым-демограф.

Оның айтуынша, жас құрылымы да үлкен маңызға ие. Ол демографиялық инерцияның әлеуетін сақтайды. Мысалы, Шымкент пен Ақтауда 2021 жылы 0-ден 14 жасқа дейінгі балалардың үлесі 30% – ды құрады, яғни қазір бұл қалалардың әрбір үшінші тұрғыны – бала. Үш жылдан кейін бұл он төрт жастағы жасөспірімдер мектепті бітіріп, оларға жоғары немесе орта кәсіптік білім алу керек, содан кейін жұмыс табу, жеке баспанасы және тағы да басқалар.

Қаңтардағы оқиғалар кезінде біз қалаларда қанша жұмыссыз жастарды көрдік, олар ақыр соңында қылмыстық және радикалды жастардың қатарын толықтырады. Бұл қазіргі жағдай. Ал біраз уақыттан кейін, әсіресе Қазақстанның оңтүстік-батыс бөлігінде жас топтар одан да көп болады. Сондықтан әлеуметтік-демографиялық проблемаларды ашып, дереу шешу қажет”, – деп атап өтті Жанна Әубәкірова.

Үшінші жоба “ҚР демографиялық қауіпсіздік деңгейін бағалау”деп аталады. Онда демограф-ғалымдар әлеуметтік тәуекелдерді, Қазақстан қауіпсіздігіне төнетін қатерлерді зерттейді. Демографиялық жағдай кластерлік талдау негізінде зерттеледі, яғни демографиялық дамудың ұқсас түрі бойынша аймақтар бөлінеді. Осыған сүйене отырып, демографиялық қауіпсіздік деңгейі бағаланады және тәуекелдерді анықтайды. Тақырып бұрынғыдан да өзекті. Ғалымдар міндеттерінің бірі – мемлекеттік органдар үшін ұсынымдар әзірлеу.

“Бірінші кезекте, біз өңірлердегі қауіпсіздік деңгейін бағалаймыз. Тәуекелдер қауіп-қатерге айналуы мүмкін көрсеткіштердің шекті сыни мәндерін белгілейміз. Биыл біз осы жобаны аяқтаймыз және мемлекеттік органдар үшін ұсыныстар дайындаймыз. Оларды біз әлеуметтік-экономикалық және өзге де жоспарлауда пайдаланамыз деген сенімдеміз. Біз қазір постиндустриалды кезеңде өмір сүріп жатырмыз және мемлекеттің, ең алдымен, адами капиталға инвестиция салуы қажет екенін түсіну маңызды. Бұл – басты ресурс”, – деп атап өтті Сәрсен Аманжолов атындағы ШҚУ демограф ғалымы Жанна Әубәкірова.