Арнайы мектепте тәрбие процесін ұйымдастыру ерекшеліктері
Арнайы мектепте тәрбие процесін дұрыс ұйымдастыру шарттарының бірі – бала бойындағы ерекшеліктің күрделі екенін білу және дамуындағы бастапқы ақауды түзетуге болатындығын түсіну. Осы орайда, оқушы ерекшеліктерін терең зерттеу қажет. Оларды білу органикалық бірлікте шешілетін білім берудің жалпы педагогикалық және түзету міндеттерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл арнайы мектептің бала тәрбиесіндегі алғашқы ерекшелігі.
Екінші ерекшелік – баланың әлеуетті мүмкіндіктеріне, оның сау күштеріне, дамудың артта қалуын жеңу мүмкіндігіне деген сенім. Үшінші ерекшелік – практикалық бағыт, әртүрлі іс-әрекеттерді кеңінен қолдану. Тарихи тұрғыдан анықталған және әлеуметтік тұрғыдан негізделген іс-шаралар жеке тұлғаның дамуының негізгі шарты болып табылады. Еңбек, ойын, танымдық іс-әрекет процесінде балалар ұйымдастыру және жоспарлау дағдыларын игереді, басқалармен кең қарым-қатынасқа түсуді үйренеді.
Оқушылар қатысатын іс-шаралар тек білім беруде ғана емес, сонымен қатар түзетуге де бағытталған болуы керек. Арнайы мектепте бала тәрбиелеудің төртінші ерекшелігі – әр баланың жеке қасиетін, оның ішінде науқастығына байланысты ерекшеліктерін ескеру. Баланың мінез-құлқын немесе ерекшеліктерін білу тәрбиелеу құралдары мен әдістерін таңдауға көмектеседі. Тәрбие жалпы заңдылықтарға ғана емес, балалардың даму ерекшеліктерін білуге негізделеді, оның мәнін түсіну үшін ең алдымен тәрбиенің мақсатын түсіну маңызды.
Мектепті демократияландыру жағдайында жеке тұлғаны жан-жақты дамыту идеясын нақты жүзеге асыру қажет. Тәрбие жұмысының тәжірибесінде моральдық, эстетикалық және физикалық зиян келтіретін ақыл-ой тәрбиесіне деген көзқарас бұрыннан қалыптасқан. Бұл шығармашылық қабілеттерін дамытуға және әркімнің үйлесімді дамуына жағдай жасауға мүмкіндік береді. Арнайы мектептерде бала тәрбиесі кешенді сипатта болады. Ең бастысы, оқу іс-әрекетінің мақсаты, міндеті, принципі, мазмұны, нысаны мен әдісінің бірлігі болып табылады.
Бала тәрбиелеудің кешенділігі сыртқы ортаның (қоғамдық-саяси, өндірістік-экономикалық, әлеуметтік-тұрмыстық, мәдени және табиғи-экологиялық) барлық кіші жүйелерінің, сондай-ақ баланың жақын ортасының (шағын ортасының) тәрбиелік әсерінің бірлігін көздейді. Балаларды тәрбиелеу мазмұны жұмыстың барлық бағыттарының (патриотизмді, еңбексүйгіштікті, адамгершілікті, қоғамдық белсенділікті, дене және эстетикалық дамуды қалыптастыру) органикалық байланысын көздейді.
Тәрбиелік әсер ету шараларын таңдау адамның мінез-құлқын, санасын, сезімдерін қалыптастыруға бағытталған әдістердің әртүрлі топтарын біріктіруді қажет етеді. Тәрбие жұмысының барлық аспектілерін шешуде кешенді көзқарас қана қажетті нәтиже береді. Жалпы жұмыс барысында келесідей қорытынды жасауға болады: тәрбие мақсаты ретінде бала дамуындағы жан-жақтылық сапасы. Бұл проблемаларды ақыл-ой, адамгершілік, идеялық-саяси, еңбек, физикалық және эстетикалық тәрбие арқылы шешуге, осы балалардың даму ерекшеліктерін білуге негізделген және жеке кемшіліктің салдарын жеңуге бағытталған.
Арнайы мектептің қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеуді қалыптастыру жұмысы ерекше мәнге ие. Оның негізінде балалардың танымдық белсенділігінің өзгеруі, әрқайсысының рухани күштерінің толық және терең дамуы жүреді. Сөйлеуді қалыптастыру – ақыл-есі кем балалардың жан-жақты дамуының негізгі шарттарының бірі. Оқушылардың әр жастағы тобымен тәрбие жұмысында құралдар мен тәрбие әдістерін таңдауға мұқият қарау керек.
Тәрбиедегі жас принципіне қосымша, әр оқушының жеке ерекшеліктерін ескеру қажет. Бұл тәрбиешіге әр оқушыны жеке терең зерттеуге, оқушымен жеке жұмыс жоспарын ойластыру міндеттерін жүктейді. Ақыл-ой тәрбиесі процесінде ақыл-есі кем балаларда тұжырымдамалар жүйесі қалыпты балаларға қарағанда қиын және баяу қалыптасатынын есте ұстаған жөн. Еңбекке практикалық дайындық балаларды ғылым негіздерін білумен, еңбек процесінде қажетті дағдылармен қаруландыруға бағытталған.
Оларға жалпы еңбек дағдылары (жоспарлау, бағалау, қызметті ұйымдастыру және тағы да басқа) жатады. Эстетикалық тәрбие процесінде сұлулық әлемімен (әдебиет, кескіндеме, театр, табиғат) кеңінен танысу, олардың көркемдік құндылығы мен эстетикалық маңыздылығын түсіндіру бойынша тәрбие жұмысы, оқушылардың сөйлеуі мен ойлауын дамыту қажет, өйткені мұның бәрі көркемдік талғамды, эстетикалық мұраттарды қалыптастыруға ықпал етеді.
Көркемдік қабілеттерін анықтау және дамыту үшін оқушыларды әртүрлі іс-шараларға баулу қажет: жиындарды, мерекелерді, жарыстарды дайындауға, үйірмелерге, секцияларға қатысуды ұсынады, дербестік пен бастамашылық танытуға байланысты тапсырмалар береді.
Ұлан ҚУАНЫШ,
№1 арнайы мектеп-интернаттың
директоры, Нұр-Сұлтан қаласы
