Қосымша білім беруде – экологиялық тәрбие берудің жолдары

Бүгінгі таңда жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беру мәселесі, ең алдымен, қазіргі ғалымдардың адамзат қоғамы мен табиғаттың өзара әрекеттесуін мұқият зерттеуіне байланысты туындап отырған өзекті мәселенің қатарында. Осыған орай, заманауи кезеңде жаһандық деңгейде орын алып отырған экологиялық дағдарысқа байланысты адам мен табиғаттың қандай қарым-қатынасын үйлесімді деп санауға болатындығын, адамның іс-әрекеті қоршаған ортаға қалай әсер ететінін және экологиялық мәдениет пен экологиялық тәрбиенің неге маңызды екенін атап өтуге болады.

Экологиялық тәрбие – бұл адамның табиғатқа және қоршаған ортадағы моральдық-этикалық мінез-құлық нормаларына эмоционалды-адамгершілік, ізгіліктік және ұқыпты көзқарасын үздіксіз, жүйелі және мақсатты қалыптастыру процесі. Экологиялық тәрбие беру негізінде экологиялық білімді бойына сіңірген тұлға қалыптасқан экологиялық санамен, табиғаттағы экологиялық бағдарланған мінез-құлықпен және белсенділікпен, табиғатты қорғауға ізгіліктік, экологиялық көзқараспен сипатталады.

Жалпы тұтас білім беру кеңістігінде экологиялық білімді тұлғаны дамыту келесі мәселелерді шешуде мүмкін болады: балаларда экологиялық сана элементтерін қалыптастыру. Экологиялық сана элементтерінің дамуы табиғат туралы білімнің мазмұнымен және сипатымен анықталады. Бұл табиғи құбылыстардың жетекші байланысын көрсететін экологиялық мазмұн туралы білім болуы керек; табиғаттағы әр түрлі іс-әрекетте балаларда практикалық дағдылар мен іскерліктерді қалыптастыру; сонымен бірге балалардың іс-әрекеті табиғатты қорғау сипатында болуы керек.

Табиғаттағы нақты іс-әрекет барысында балалар тірі организмдердің қажеттіліктерін ескере отырып, жануарлар мен өсімдіктер үшін табиғиға жақын жағдайлар жасау дағдыларын игереді.  Балалардың теріс әрекеттерінің  салдарын алдын-ала білу өте маңызды, себебі, балалардың табиғатта өздерін дұрыс ұстауы, жеке тірі организмдер мен жүйелердің тұтастығын сақтауы қажет. Балалардың практикалық дағдылары мен қабілеттерін дамыту олардың табиғатқа деген көзқарасын ойланбай, саналы түрде тиімді етеді.

Табиғатқа деген ізгіліктік қатынасты тәрбиелеу.  Табиғатқа деген көзқарас – ізгіліктік, танымдық, эстетикалық бағытта – баланың бойына сіңіретін білім мазмұнымен тығыз байланысты болуы керек. Экологиялық мазмұнды білу балалардың табиғаттағы мінез-құлқы мен іс-әрекеттерін реттейді және басқарады. Табиғатқа деген қарым-қатынасты қалыптастыруда балалардың түсінуіне қол жетімді табиғат заңдары туралы білім ерекше орын алады.

Табиғатқа деген көзқарастың дамуы әр түрлі өмірлік жағдайлардағы, серуенде, экскурсияларда, сыныпта және тағы да басқа кездегі баланың адамгершілік және жағымды тәжірибелеріне сүйене отырып, педагогикалық процесті арнайы ұйымдастырумен тығыз байланысты. Осыған сәйкес қосымша білім беру жүйесінде экологиялық тәрбие берудің келесі жолдарын атап өтуге болады.

Олар: экскурсиялар; өлкетану бағытындағы жұмыстар; ландшафттық дизайн; арт-крафт терапиясы; экологиялық лагерь; оқу-зерттеу эко-биологиялық орталығы; экологиялық соқпақтар; үйірмелер; фитобар мен этно-экологиялық бағыттағы жұмыстар және тағы да басқа. Экологиялық жауапкершілік экологиялық тәрбиемен және өзін-өзі бақылау, табиғи ортадағы өз іс-әрекетінің жедел және ұзақ мерзімді салдарын болжай білу, өзіне және айналасындағыларға сыни көзқарас сияқты жеке ерекшеліктерімен тікелей байланысты.

Экологиялық білім мен тәрбие берудің нәтижесі – жеке тұлғаның экологиялық мәдениетін дамытады. Жеке тұлғаның экологиялық мәдениетінің құрамдас бөліктері табиғат туралы білім және олардың экологиялық бағыттылығы, оларды өмірде, мінез-құлықта, әр түрлі іс-әрекетте қолдана білу болып табылады. Қосымша білім беру педагогтері ұйымдастыратын түрлі мазмұны терең іс-шаралар қатары балалардың іс-әрекеті, жеке әсері мен сезімді, сенім мен қызығушылықты тудырады және дамытады.

Табиғат құбылыстарының санадағы көрінісі белсенділікте туындайды. Алайда, бұл автоматты түрде емес, оның мақсаты мен міндеттерінің, педагогтердің нұсқауларының әсерінен болады. Сондықтан да айналадағы ландшафттарды қабылдау және түсіну міндеттерін нақты жоспарлау қажет. Өсімдік формаларының әсемдігін, жануарлардың сымбаттылығын, түс пен жарықтың қарама-қайшылығын, құбылыстардың симметриясын, дыбыстардың үйлесімділігін, кеңістік пен уақыттың қасиеттерін бағалай білуге ​​үйрету үшін олардың танымына сенсорлық та, абстрактілі де, логикалық ойлау да қатысуы керек.

Бұл дегеніміз, педагогтер мектеп оқушыларын ландшафттардың қасиеттерін байқауға қатыстыруы керек, есту және көрнекі қабылдауды, өзіндік әсерлері мен бағаларын талдау және жалпылау қабілеттерін дамытатын жаттығулар ұйымдастыруы керек. Сонымен қатар, оқушылардың танымдық, тұтынушылық қасиеттерін анықтаумен байланысты болатын  әрекеттер түрлері арқылы оқушылардың эстетикалық қабылдауына, сезімдері мен пайымдауларына педагогикалық әсер ету мүмкіндіктері туралы тереңірек ойлану қажет.

Мысалы, қоршаған ортаның, әр түрлі қолөнер (жидектер, саңырауқұлақтарды жинау, балық аулау және тағы да басқа), көрмелік коллекциялар үшін материалдар жинау, жергілікті құрылыс материалдарын іздеу экспедициялары және тағы да басқалар. Осындай жағдайда, мектеп оқушыларының табиғатқа деген қатынасын тәрбиелейтін қосымша білім беру педагогтері қолданатын әр түрлі тәсілдердің әсері белгілі бір педагогикалық шарттар орындалған жағдайда тепе-тең бола алады.

Мұнда педагог табиғаттың эстетикалық құндылығын және оны қорғау қажеттілігін насихаттаудың бұқаралық формалары мен әдістерін кеңінен қолдана алады. Бұл дәрістер, әңгімелер, оқиғалар, түсіндіру, оқырмандар конференциясы және т.б.. Ұжымда оңай және дәстүрлі түрде табиғатты аялауға арналған байқаулар мен жарыстар, көрмелер, шығармашылық үйірмелер, кештер мен мерекелер ұйымдастырады.

Тәрбиелік функцияларды меңгеруде табиғатқа жауапкершілікпен қарау, жас ұрпақтың табиғаттың  сұлулығын сақтау туралы қамқорлығы, бір-біріне деген ықыласы жоғары деңгейге көтеріледі.  Бұл табиғи ортамен өзара әрекеттесу процесінде жеке тұлғаның жан-жақты үйлесімді даму мәселелерін шешуге ең жақсы жағдай жасайды.

Назира Жорабекқызы АБДИКЕРИМОВА,
«Өрлеу» БАҰО» АҚ «Жамбыл облысы бойынша
кәсіби даму институты» филиалындағы әдіснама
және педагогикалық инновация кафедрасының
аға оқытушысы, Тараз қаласы