Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ баспасөзі
Қазақ баспасөзі Қазақстан Республикасының мемлекет болып қалыптасуында зор міндет атқаратын құралдардың бірі. Осы зерттеу жұмысыжурналистика, баспасөз қызметі, тіл білімі, компьютерлік ақпараттандыру жүйесі мен бұқаралық ақпарат құралдары салаларының өзара байланысы арқылы пәнаралық сипатта жүргізілді. Қазақ тілді баспасөз құралдарын зерттеу мәселелері ерекше өзекті болып табылады, себебі қазіргі таңда ақпараттық технологиялардың қарыштап дамуына байланысты бұқаралық ақпарат құралдары да күн санап елеулі өзгерістерге ұшырап отырады. Өткен ғасырда мерзімді басылымдарды үзбей жаздыртып оқитын оқырман қазіргі таңда дер кезінде ақпарат алу мақсатында электрондық ақпарат көздеріне жүгінеді.
Ал қазіргі таңда Ахмет Байтұрсынұлының қазақ баспасөзіне қосқан зор үлесін зерттеу айтарлықтай ерекше маңызға ие, себебі 2022 жыл қазақтың маңдайына біткен ғалым Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 150 жыл толуын ЮНЕСКО аясында тойлау шешімі қабылданған болатын. Осы себепті, Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілі ғылымына, қазақ баспасөз ғылымына салып кеткен сара жолы еш уақытта өзектілігін жоймайтын мәселе болып табылады.
Сонымен бірге ақпараттың молдығы оқырманға желідегі ақпаратты сүзгіден өткізу талабын да қояды. Осы орайда қазақ баспасөзіндегі ақпараттар легін фактчекинг процесінен өткізу деңгейі толыққанды жүйеленбеген. Осы зерттеу тіліміздегі өткен ғасырдан бастау алып, қазіргі таңда дербес ғылым ретінде қалыптасқан қазақ журналистикасының әлемдік деңгейде танылуына, қазақ тілінің БАҚ құралдарының қолданыс аясын кеңейтуге үлес қосады.
Қазақ баспасөзі журналистиканың дербес ғылым саласы ретінде қарқынды дамып жатқанына қарамастан, әлі күнге қазақ баспасөзінің нақты журналистика ғылымы аясындағы кейбір арнайы салалары толық деңгейде зерттелмеген және қамтылмаған. Баспасөз мәселелерімен көбінесе лингвист ғалымдар айналысып келді, қазақ баспасөзіндегі газет тілдерін, газет дискурсын тек бір тіл аясында ғана емес, сондай ақ, бірнеше тілдер тоғысында салыстыра және салғастыра зерттеліп келді.
Қазақстанның тіл білімінде арнайы зерттеуді талап ететін салалардың бірі – журналистиканың, медиа-журналистиканың теориясы мен практикасы. Қазақстандағы баспасөз мәселелері негізінен тіл білімі тұрғысынан қарастырылып келді. Сонау Ахмет Байтұрсынұлы кезеңінен басталған қазақ баспасөзін тіл білімі аясында көптеген ірі тұлғалар зерттеді: Р.Сыздық, Н.Уәли, А.Алдашева, С.Сапина, Г.Смағұлова, З.Ахметжанова. Аталған ғалымдар қазақ баспасөзіне қатысты тілдік материалдарды тыңғылықты зерттеудің өзекті мәселелерімен айналысты.
Еліміздегі баспасөз құралдарының, бұқаралық ақпарат көздерінің дамуының қалыптасуын зерттеуде Ә.Кекілбай, Х.Бекхожин, Б.Кенжебаев, Б.Әбілқасымов, С.Исаев және т.б. ғалымдардың еңбектері айтарлықтай үлес қосты. Сонымен бірге қазақ баспасөзінің көрнекті өкілі, ғалым Ахмет Байтұрсынұлының тілдік тұлғасы алыс-жақын шетелдік ғалымдарды да бей-жай қалдырмады. Атап айтатын болсақ, Орталық Азия тілдерін саяси-әлеуметтік қырынан зерттеуші АҚШ ғалымы У.Фиерман (W.Fierman) «Language and Education in Post Soviet Kazakhstan: Kazakh Medium Instruction in Urban Schools» деп аталатын еңбегінде қазақ баспасөзі мен тілінің пост-кеңестік жағдайда дамуына талдау жасады.
Ғалым Х.Янковски (H.Jankowski) өз еңбектерінде Қазақстандағы ұлттық тіл білімінің дамуын зерттей келе, түркітану ілімдеріне арналған ғылыми журналдағы «Baytursınulı’s Works on the Kazakh Language – an Attempt at Assessment» мақаласында қазақтың маңдайына біткен ұлы ғалымы Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің дамуына, қазақ әдеби тілі мен баспасөз тіліне қосқан үлесі туралы баса айтады. Түркітанушы ғалымдар И.Невская (I.Nevskaya) мен С.Тажибаева (S.Tazhibayeva) өз зерттеулерінде қазақ тілінің ғана емес, Қазақстандағы басқа да түркі тілдерінің қызметін әлеуметтік лингвистика аясында қарастырады.
Қазіргі таңда ақпараттық технологиялардың қарыштап дамуы мен цифрландыру жағдайында қазақ баспасөзі өте қарқынды дамуда. XXI ғасырдағы ғылым мен техниканың, ақпарат алмасу көздерінің жедел дамуы тіл біліміне, соның ішінде журналистика саласына бірқатар өзгерістер енгізуде. Мұндай өзгерістер көбінесе ақпараттық технологиялардың мерзімді басылымдардыауыстыруымен тікелей байланысты болып келеді. Баспасөздің бұқаралық, қоғамдық-саяси, арнаулы мақсаттағы және салалық мерзімді басылымдары мен радио және теледидар арқылы жалпыға бірдей қоғамдық пікірқалыптастыру үдерісіндегі маңызының зор екендігін ерекше атап өтеміз.
Қазақстанның баспасөзі мерзімді баспасөз түрінде XIX ғасырдың аяғында қалыптаса бастады. Аталған кезеңде ең алғаш 1870-1882 жылдары «Түркістан уалаятының газеті» мен 1888-1902 жылдары «Дала уалаятының газеті» өз қызметтерін бастады. XX ғасырдың басында 1907 жылы М.Дулатов «Серке» газетін, 1911-1915 жылдары М.Сералин «Айқап» журналын, 1911-1913 жылдары Е.Бұйрин «Қазақстан» газетін, 1913-1918 жылдары А.Байтұрсынұлы «Қазақ» газетін жарыққа шығарды. А.Байтұрсынүлы, Ә.Бөкейхан, М.Дулатов, М.Шоқай, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедұлы, К.Кемеңгеров, Ж.Ақпаев, М.Тынышбаев және тағы да басқа алаш қайраткерлері қазақ баспасөзінің дамуына зор үлесін қосты.
«Тұрмыс» (1905), «Еркін қазақ», «Алаш» (1916), «Бірлік туы» (1917), «Сарыарқа» (1917), «Абай» (1918), «Жас азамат» (1918), «Ақ жол» (1920), «Шолпан»(1923), «Сана» (1923), «Темір қазық» (1923), т.б. баспасөз материалдарында қазақ зиялыларының газет-журнал беттеріндегі публицистикалық қызметі қазақ халқының саяси-әлеуметтік-экономикалық, мәдени-рухани мәселелерін көтеріп, ұлттық сана-сезімнің оянуына, елдегі демократиялық үрдістер мен хал-ахуалдың дамуына жол ашты.
Қазақстан Республикасында«Журналистика» мамандығы мен бағыты бойынша журналист мамандарын даярлау ісі біршама жақсы дамыған деп айтуға негіз бар. 1934 жылы негізі қаланған Қазақ журналистикасы институты 1941 жылдың шілдесінде қазіргі Қазақ ұлттық университетінің «Журналистика» факультеті болып қайта құрылып, 60-жылдардан бастау ала отырып, қазіргі таңда қазақ баспасөзінің теориясын, тарихын және тәжірибесін зерттейтін ғылыми орталыққа айналды.
Осы орайда елімізде радио және тележурналистика да қарқынды дамыды: 1931 жылдан бері қарайелімізде бұқаралық радиохабарлар тарату қызметі өз жұмысын бастаған болса, 1958 жылы Алматы студиясының алғашқы сынақтық телехабарлары, одан кейін республиканың басқа аймақтарында телеорталықтар жан-жақты өз қызметтерін тарата бастады. Осылайша 1959 жылы Қазақстан БАҚ шығармашылық ұйымы ретінде танылатын Қазақстан Журналистер одағы құрылды. Қазіргі таңда аталған одақ «Қазақстан Республикасы Журналистер одағы» деп аталады.
«Қазақстан Республикасының Журналистер одағы» – қоғамдық бірлестік болып табылады. Бұл ұйымда негізінен журналистер, олардың азаматтығына, ұлтына, діни көзқарасына, саяси партияға мүшелігіне, әлеуметтік, мәдени, экономикалық және т.б. қоғамның мәселелерін объективті және көпжақты қамтудабұқаралық ақпарат құралдарында әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени және елдік процестерді көтеруге мүдделі журналистер қатыса алады.Қазақстан Республикасының Журналистер одағы мемлекеттiк және мемлекеттiк басылымдарға әдістемелік, методологиялық және басқа да көмек көрсетуді ұйымдастырады.
Қазақ журналистикасының негізін қалаушылардың журналистік мұрасы зор. Осы орайда А.Құнанбайұлының, Ш.Уәлихановтың, Ы.Алтынсариннің және А.Байтұрсынұлының шығармалары өмірдегі жаңа құбылыстардың жақындауының хабаршысы болды.Ұлттық баспасөздің пайда болуы – қазақтың озық ойлы ұлдарының сіңірген еңбегі деп саналатынысөзсіз. Қазақ халқының мәдениеті өткен дәуірлер мәдениетімен, өзінің озық дәстүрлерімен және мәдениетімен тікелей сабақтастықта болды. Дала мәдениетіне сәйкес даладағы ақпаратты жинақтау, өңдеу, ұсыну және тарату құралдары ауызша болды. Ақындар мен жыраулардың қызметі сан алуан тақырыптарды қамтыды, сонымен бірге алғашқы жанрларды сақтай отырып, олардың көркемдік құндылығының арта түскендігін байқаймыз.
Сонымен бірге дала ақындарының таланты мен халық арасындағы беделінің, белсенділіктерінің арқасындаадамдардың қоғамдық санасына зор ықпал еткен қуатты идеологиялық күш болды. XVIII ғасырда қазақ халқының күресі Қазақстанның халық ауыз шығармашылығында көбірек көрініс тапқанын ескереміз. Езушілерге қарсы және феодалдық қанауды күшейюін де қазақ баспасөзінің бастауы болып табылатын фольклорда көрініс тапқандығы айқындалды. Белгілі «ұзын құлақ» «ақпараттық қызметтің» прототипі болды. Батырлық турасындағы дастандар, ертегілер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, тарихи жырлар – осының барлығын шығармашылықтың публицистикалық түрлерін қалыптастыру және дамытудағытүпнұсқаның қайнар көзі деп қарау керек.
Осы орайда эпостың өзегінде жатқан маңызды шығармалар, эпостар, қаһармандық хикаялар ауызша шығарма болса да, әрқашан нақты шындықты көрсетеді. XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы патриархалдық-феодалдық қатынастардың ыдырауы, капиталистік қатынастардың дамуы қоғамдық ой-пікірдің дамуына айтарлықтай әсер етті. Қазақ ағартушылары Ахмет Байтұрсынұлы,Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы қазақ баспасөзінің, соның ішінде ұлттық публицистиканың, қазақ ғылыми тілінің негізін салушылар болып саналады.
Аталған тұлғалар қазақ баспасөзінің алғашқы дарынды шеберлері, халық мұраттарының шынайы мінберлері болды. Қазақ қоғамының озық зиялыларының ағартушылық қызметі ұлттық болмыстың қалыптасуына фактор болды. Ахмет Байтұрсынұлының «Қазақ» газетіндегі редакторлық қызметі, замандастары Шоқан Уәлихановтың публицистикасына тән белгілер оның ғылыми мақалаларындағы, күнделіктегі, ресми жазбалардағы, саяхат очерктеріндегі пайымдаулары болды. Дәл очерк жанры жас қазақ ғалымының жарқын публицистикалық дарыны мен тәрбиелік дарын ашты.
Көпшілікке белгілі «Сот реформасы туралы жазбада» автордың қоғамдық-саяси өмірге батыл араласатын тұлға ретіндегі ұстанымы суреттеледі. Ал оның эпистолярлық мұрасы автордың Ресейдегі демократиялық зиялы қауыммен, жетекші журналистермен хат алмасуда баяндалған көзқарастарынан көрінетін реформаторлық идеяларға қаншалықты терең алаңдағанын бағалауға мүмкіндік береді. Ғалым Ахмет Байтұрсынұлының замандасы Ыбырай Алтынсарин өзінің этнографиялық басылымдарына ғажайып шеберлікпен публицистикалық бояу берген.
Оның «Қырғыз оқырманы» атанған еңбегі қоғамдық-саяси және мәдени сипаттағы өзіндік журнал рөлін атқарды. Ыбырай Алтынсариннің қызметі қоғам өмірінің сан алуан салаларын қамтыды. Ол «Орынбор парағы» газетінің (1880-1883) беттерінде қоғамдық өмірдің сан алуан жақтарын талдаған мақалалар, корреспонденциялар, шолулар жариялап, өз пікірін білдірді. Қазақ демократиялық баспасөзінің тарихында Ахмет Байтұрсынұлының замандасы Абай Құнанбайұлы мұрасының маңызы зор. Оның дүниетанымының қалыптасуына Шығыс ақындары мен ғалымдарының тарих, педагогика, құқық салаларындағы еңбектерінде көрініс тапқан гуманистік идеялары үлкен әсер етті.
Аталған қазақ ағартушылары Ахмет Байтұрсынұлымен бірге өз шығармаларында ғылым мен өнердің қоғамның рухани өміріндегі орны, еңбек пен тәрбиенің орны туралы мәселені жиі қозғаған. Оның проблемалық өзектілігін әлі күнге дейін сақтап келе жатқан әйгілі философиялық-этикалық шығармасы «Тәңір сөзі» шеберлігі автордың публицистикалық шеберлігінің толық қуатын, саяси ойының бар байлығын ашады. Қазақтың тұңғыш ағартушыларының еңбектері ғылыми, тарихи маңыздылығымен қатар қазіргі заманда да публицистикалық маңызын жойған жоқ.
Баспасөзге қоғамдық-саяси өмірде маңызды рөл берілді. 1913-1918 жылдар аралығында Орынборда шыққан «Қазақ» газетінің ұлттық коммуникацияның, халықты түлетудің, оның рөлін сезінудің ауызшашысы болуға шақыруы тегін емес. Редакциядағы жұмысқа ұлт зиялыларының көрнекті өкілдері тартылды. Шығармашылығын халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған ақын, аудармашы, тіл жанашыры, ұстаз А.Байтұрсынұлы редактор болды. Оған авторға халық арашашысы, дарынды аудармашы, ақын деген лайықты атақ әкелген шығармалары дәлел.
Ол «Маса» жыр жинағында қазақ этносы үшін өте маңызды мәселелерді көтерді, Крыловтың «Қырық мысал» аудармасында А.Байтұрсынұлы классикалық дастандар сюжетін қазақ өмірімен өте органикалық байланыстырады, атақты кейіпкерлерді қазақ халқының өмірімен байланыстырады. жаңа топырақ және қазақ ағартушыларының гуманистік демократиялық дәстүрлерінің жарқын мұрагері ретінде әрекет етеді.
«Қазақ» газетінің саяси бағыты реформаторлық ұлттық партияның талаптарына сай болды. Оның басты мәселесі – қазақ халқының мәдени өрлеуі, ең бастысы – ұлттық тіл мен әдебиеттің дамуы, прогресс, білім, мәдениет, ғылым мәселелерін қамтыды. Газет беттерінде мектептегі оқу-тәрбие мәселелері, саяси-экономикалық өмірдегі оқиғалар туралы материалдар жарияланып, әдебиет пен өнер мәселелері қамтылды. Газетте Әлихан Бөкейхановтың фольклорға, Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілі мен қазақ әдебиетіне қатысты ғылыми зерттеулері жарияланды.
Қазақ зиялыларының даусыз беделі бола отырып, газет халық мүддесін білдіретін, оның мінбері, құқық қорғаушысы болды, партиялық бағыт ұстанды. Прогрессивті ұлттық интеллигенцияның саяси жұмысын көбірек ұйымдастырушы, оның нәтижесі тәуелсіздік үшін күрестің тактикасы мен стратегиясын жасаушы да дәл осы газет болды. Бұған дейін «Қазақ» газетінің төңірегіне топтасқан либералдық зиялы қауым 1917 жылы наурызда А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов, М.Тынышпаев, О.Омаров басқарған «Алаш-Орда» мемлекеттік саяси партиясын құрды.
Қазан айына дейін «Алаш-Орда» партиясы Дала елінің саяси өмірін бақылауда ұстады және ең алдымен наурыз айынан кейін партияның ресми органына айналған «Қазақ» газетінің арқасында баспасөз арқылы қазақ жұртшылығының пікіріне шешуші ықпал етті. Газет редакциясы руластарды рухани-адамгершілік жағынан өзін-өзі жетілдіруге, білім мен нұрға шақырды. Қазақ даласына ғылым мен мәдениет, білім мен прогресс қажет болды. Мәдениетті көтеру, халықты ағарту, дүниежүзілік өркениет жетістіктеріне қосылу туралы қазақ зиялыларының өкілдері ғалым, ақын, аудармашы ғана емес, талантты публицист, журналист ретінде де газет бетінде сөз сөйледі.
Қазақстанның саяси, әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық өмірі «Сарыарқа» газетінің басты тақырыптары болды. Оның беттерінде «Алаш Орда» партиясының бағдарламасы, қазақ халқына жасаған зияны туралы материалдар басылды.Патша үкіметінің отарлау саясатымен халыққа қазақтар мен орыс қонтайшы шаруаларының қарым-қатынасы туралы, «Ұран» газетінің беттерінде Ш.Құдайбердіұлының философиялық-тарихи еңбектері, А.Байтұрсынұлымен М.Дулатовтың публицистикасы, оның «Оян, қазақ» атты әйгілі мақаласы жарық көрді.
Газет жер, елді мекен, ұлт мәселесі, Кеңес үкіметі туралы мәселелерді көтерді. «Алаш-Орда» партиясының қызметі, осы бағыттағы мақалалар «Алаш» газетінде де түйткілді мәселелерді қамтыды, сонымен бірге қоғамның әлеуметтік-саяси өмірі туралы батыл ойлар айтылды. Сонымен Ахмет Байтұрсынұлының тұлғасын зерделей келе, қазақ баспасөзінен ойып тұрып алатын орнына басты назар аудара отырып, биыл үлы тұлғаның туғанына 150 жыл толуына орай көптеген іс-шаралардың халықаралық деңгейде, ЮНЕСКО көлемінде аталып жатқанын атап өтеміз.
Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойы Еуропаның Париж, Стамбул, Прага қалаларында аталып өтті. Бұл ұлы тұлғаның сіңірген еңбегінің кең көлемінің белгісі болып табылады. Тәуелсіздікке қол жеткізген кезеңнен бастапҚазақстан Республикасындағыбаспасөз саласы жылдам қарқынмен дами бастады. Бірталай тәуелсіз баспасөз құралдары, газет-журналдар, телеарналар мен радио таратушы орталықтарқұрылып, бұқаралық ақпарат тарату нарығыбәсекеге қабілетті ортада орныға бастады.
Кәсіби баспасөз қызмметкерлері, журналист мамандар заманауи ақпарат құралдарын қалыптастыруға күш сала бастады. Осылайша қазақ баспасөзі алдында өзіндік міндеттер туды: ақпарат кеңістігін құру, оларды дамыту және жетілдіру, алыс және жақын шет елдерде тыңдарман қауымын көбейту мен аудитория қалыптастыру. Осы аталған міндеттерді шешу мақсатындаелімізде бірқатар ауқымдыіс-шаралар өткізілді, оларға мыналарды жатқызамыз: Казинформ, халықаралық Каспионет телекомпаниясы, Қазақстан журналистер академиясы, Еуразия медиа-форумдары, Қазақстан журналистерінің конгрестері және тағы басқа.
Осылайша тәуелсіз мемлекетіміз Қазақстан аумағында қазақ баспасөзі дамудың жаңа сатысына аяқ басып, әлемдік журналистика кеңістігінде жаңа биікке көтеріле бастады. Ғылым мен техниканың, технологиялар мен инфрақұрылымдардың дамуы қазақ баспасөзіне біршама өзгерістер мен жаңалықтар енгізді. Ақпараттық хабарларды таратудың тездігі, жеделдігі, дәлдігі, туралығы, объективтілігі, сонымен қатар сапасы артты. Еліміздің бұқаралық ақпарат құралдары әлемнің түкпір-түкпірінде болып жатқан елеулі оқиғалар туралы да дер кезінде уақытылы толық хабарлар мен мағлұматтармен қамтамасыз етіп отырады.
Шарбану Толыбайқызы БАЕКЕЕВА,
Қазалы аграрлы-техникалық колледжі
директорының оқу жұмыстары жөніндегі
орынбасары, Қызылорда облысы, Қазалы қаласы
