Бастауыш сыныптарындағы қазақ тілі сабағында қолданылатын мәтінмен жұмыс түрлері
Аңдатпа. Бұл мақалада бастауыш сыныптарындағы қазақ тілі сабағында қолданылатын мәтінмен жұмыстың негізгі түрлері мен оның маңызы туралы айтылады.
Түйін сөздер: қазақ тілі, мәтін, білім, оқыту, мұғалім.
Қазақ тілін орыс мектептерінде оқытудағы басты мақсат – оқушылардың сөздік қорын көбейту, қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрыс оқып айта білуге, берілген мәтінді қысқаша әңгімелеп беруге дағдыландыру, өз ойын қазақша жеткізе алатындай дәрежеге жеткізу. Сондықтан да бастауыш сыныптарындағы қазақ тілі сабағында қолданылатын мәтінмен жұмыс жасаудың маңызы зор. Мәтінмен жұмыстың негізгі мақсаты – сабақтың тақырыбы мен мақсатына қарай мәтінді талдау барысында қажетті білім-түсінікті игерту.
Мәтінмен жұмыс жасау түрлері:
а) дайын мәтінді талдау;
ә) оқушылардың өздері құрған мәтіндерін талдау;
б) мәтіннің жеке элементтерін (тақырыбына, негізгі ойына, жоспарына т.с.с. байланысты) талдау жұмыстары арқылы іске асырылады.
Мәтінмен жұмыс жасау барысында мына талаптар ескеріледі:
1) Біріншіден, белгілі бір тақырыпқа қатысты талдауға ұсынылатын мәтінді күні бұрын дайындау керек.
2) Екіншіден, ұсынылатын мәтін баланың түсінуіне жеңіл, ықшам, көркемдігі жоғары әрі қызықты болу қажет.
3) Үшіншіден, мәтіннің тәрбиелік мәні ескеріліп, оқушының жеке тұлғалық қасиетін қалыптастыру мақсатына сай болу керек.
Мәтінге талдау жасалып, оқушыларға түсіндірілуі тиіс қажетті ақпараттар игертілген соң, жаттығу жұмыстары жүргізіледі.
Жаттығу жұмысының мақсаты – оқушыларды жазбаша шығармашылыққа жаттықтыру, мәтін құрастырудың әдіс-тәсілдерін, заңдылықтарын меңгерту. Мәтінмен жұмыс – сабақта өтілетін әртүрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады. Олар:
1. Дыбыстармен жұмыс.
2. Сөздіктермен жұмыс.
3. Сөздік қорларын жетілдіру.
4. Тіл дамыту.
5. Ережемен жұмыс
6. Ауызша сөйлей білуге дағдыландыру. Осы тұрғыда мәтінді меңгертуде сөздік жұмысының рөлі үлкен. Мәтінмен жұмыс жасау кезіндегі сөздік жұмысының атқарар қызметі:
1. Сөздікпен жұмыста төл дыбыстарымыз бар сөздерді мұғалім дауыстап өзі оқып, сонан соң оқушыларға қайталату керек.
2. Жаңа сөздерді тақтаға жазып есте сақтауын қадалап, оған байланысты сөздерді дыбыстап оқытуға, іштей қайталауға дағдыландыру керек.
3. Қиын сөздерді, сөз тіркестерін жекеше оқытып, дәптерге жазғызып, хормен оқыту керек.
4. Тақырыпты қаншалықты меңгергендігін байқатып, сөйлете білуге дағдыландыру мақсатында мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндауды үйрету керек.
5. Мәтінге байланысты бір-біріне сұрақ қойғызып, жауап алу керек. Мәтінді меңгертуде осындай амал тәсілдерді қолданған тиімді. Мәтін оқылып болған соң, ондағы әр сөзді оқушылардан қалай түсінгеніне көңіл бөлу керек. Түсінбеген сөздерін мұғалім өзі қосымша түсіндіріп, әр сөздің мағынасына тоқталу керек. Мәтінде кездесетін сөздер мен сөз тіркестеріне де айрықша мән беру қажет. Біз оқытып жүрген оқулықта тақырыпқа сай мәтіндер көп. Оқулықтары мәтіндердің күрделігі сол мәтінмен жұмыс істейтін оқушылардың білім деңгейіне байланысты болу керек. Мәтінді оқытудың мынадай түрлері бар:
1) Дауыстап оқу – бұл әдісті жүргізе отырып, оқушының сөйлеу элементтерін меңгергендерін байқауға болады. Дауыстап оқытудың тағы бір тиімділігі мынада: оқушылар бірінің қатесін бірі естіп және оны түзетеді.
2) Іштей оқу. Бұл жұмыстың мақсаты – оқушылардың жылдам оқу дәрежесін анықтау. Мысалы: мұғалім оқушыларға іштей оқу үшін бір мәтін беріп, қай жерге келгенде кітаптарын жауып, мұғалімге бітіргенін байқатады. Осыған қарап ұстаз олардың оқу жылдамдықтарының мөлшерін белгілеп отырады.
3) Араласып немесе кезектесіп оқу – мұғалімнің нұсқаулығымен тоқтап, бір-бірімен кезектесе отырып оқу.
4) Дұрыс оқу – әрбір әріпті, буынды, сөзді бұрмаламай, сөздің соңғы буынын «жұтып қоймай», анық оқу, әрбір сөзге екпінді дұрыс түсіру.
5) Буынға бөліп оқу – мәтіндегі сөздерді дұрыс буындап оқу түрі. 6) Мәнерлеп оқу– оқушының дауыс екпінін дұрыс түсіріп, анық және түсініп оқуы. Яғни оқушы әрбір сөзді анық айтып, тиісті тыныс белгілеріне тоқтап, басқа біреудің сөзін оқығанда дауысты өзгертіп, сөзді анық, бұрмаламай оқиды.
Сабақта мәтінді тек оқытып қана қоймай, сол мәтіннің тәрбиелік мәніне байланысты мақал-мәтелдер, өлеңдер, қанатты сөздер алып, қосымша дәптермен жұмыс жүргізу қажет. Одан басқа, оқушылардың назарын сол мәтіннің авторына да аудара білген жөн. Мысалы: бүгінгі сендердің қызығып тыңдаған әңгімелерді кім жазған екен? Ол жазушыны естеріңе сақтадыңдар ма? Автордың қандай туындыларын білесіңдер? Кітабын тағы оқығыларың келеді ме?-деген сияқты сұрақтар қойылады. Сонымен бірге ол автор туралы буклет, реферат, хронологиялық таблица, сөзжұмбақ жасаймыз. Егер ол автор ақын немесе композитор болса, ол кісінің өлеңдері мен әндерін жаттаймыз, күй табақтар, қара сөздер, поэмалар, термелер бар аудиокассеталар тыңдаймыз, берілген оқиғаға байланысты оқушылар өз ойларын суреттер арқылы да жеткізеді. Әр мәтінге байланысты портреттер, суреттер, дидактикалық материалдар қолдануға болады. Оқушыны қызықтыратын мәтіндер таңдау, оқушылық қызығушылығын есепке ала отырып сабақта қазақша сөйлеуге, жаттығуға бағыттау, оны ұйымдастыруда мұғалімнің рөлі ерекше. Мұғалім сабақта әр түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалана білу керек. Негізгі әдістер: әңгімелесу, көрнекілік, техникалық құралдар қолдану, жұмысты қазақша сөйлесу түрінде жүргізу, оқушының танымдық мәніндегі тапсырмаларды орындауы арқылы сабаққа қызығушылығын арттыра отырып, өз бетімен шығармашылық жұмыс істеуіне жағдай жасау, қазақша жазу, дұрыс сөйлеу дағдысын қалыптастыру, қазақша білімін конкурстарда, конференцияларды, олимпиадаларда көрсетуге жағдай жасау керек.
Осындай жұмыс түрлерін жүргізу кезінде ғана оқушылардың ой-өрісін дамытуға, терең білім алуларына мүмкіндік туады. Бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабағында мәтінмен жұмыс жасау – оқушылардың тілдік дағдыларын дамытуға, сөздік қорын байытуға, ойлау қабілетін жетілдіруге бағытталған маңызды әдіс. Мәтінмен жұмыстың бірнеше түрлері қолданылады:
- Мәтінді түсініп оқу және мазмұндау
- Мұғалім мәтінді дауыстап оқиды немесе оқушылар өздері іштен оқиды.
- Тақырып пен негізгі ойды анықтау жұмыстары жүргізіледі.
- Оқушылар өз сөзімен мәтінді мазмұндайды.
- 2. Мәтін бойынша сұрақ-жауап жұмысы
- Оқушылар мәтіннің мазмұнына байланысты сұрақтарға жауап береді.
- Ашық және жабық сұрақтар қойылады.
- Мәтінді толықтыру және аяқтау
- Оқушыларға аяқталмаған мәтін беріледі, олар оны өз ойынша жалғастырады.
- Немесе кейбір сөздері түсіп қалған мәтінді толықтырады.
- Мәтінді бөліктерге бөлу және жоспар құру
- Оқушылар мәтінді мағыналық бөліктерге бөліп, әр бөлікке атау қояды.
- Жоспар негізінде мәтінді қайта мазмұндайды.
- Сөздікпен жұмыс.
- Мәтіндегі жаңа сөздер түсіндіріліп, олармен сөйлем құрастырылады.
- Синонимдер, антонимдер, омонимдермен жұмыс жасалады.
- Шығармашылық жұмыстар.
- Мәтіннің стилін өзгертіп жазу (ертегіні әңгімеге айналдыру, диалогты монологқа өзгерту).
- Мәтінге байланысты сурет салу, көрініс қою.
- Мәтіннен негізгі ойды анықтау
- Оқушылар негізгі және қосымша ақпаратты ажыратады.
- Өз ойларын қысқа түрде жеткізеді.
- Диктант және қайта жазу жұмыстары
- Оқушылар мәтінді мұғалімнің айтуымен жазады.
- Дайын мәтінді қайта жазып, өзгеріс енгізеді.
Қорыта айтқанда, бастауыш сыныптарындағы қазақ тілі сабағында қолданылатын мәтінмен жұмыс істеудің әртүрлі тәсілдері оқушылардың оқу дағдыларын дамытуға, мәтінді түсінуіне, ойлау қабілетін жетілдіруге көмектеседі. Сондықтан бастауыш сыныпта әртүрлі әдістерді қолдану маңызды. Білім негізі – бастауышта болғандықтан, қаланған әрбір кірпішіміздің дұрыстығына жіті мән беріп, әр оқушының жүрегіне жол тауып, қазақ тілін үйренуге деген қызығушылығын арттыра білуіміз керек!
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Қ.Бозжанова. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдысын қалыптастыру. – Алматы, 2005.
2Адамбаева Ж. Мұғалімдерге көмек. – Алматы, 2005.
3.Сығаева К. Мәтін арқылы тіл дамыту жолдары. – Алматы, 2004.
Буркитбаева Гулжан Саиновна.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің оқытушысы. №: 17 ЖБМ ККМ
Маңғыстау облысы. Ақтау қаласы.
Загрузка...
